18 Por 

Każdy jest innym i nikt sobą samym.

o[wietlenie H. Beckera i H.S. Barnesa Rozwój my[li spoBecznej od wiedzy ludowej do socjologii, s. 527-529. yródBem natchnienia dla Montesquieu'go przy wysuwaniu ogromnej roli czynnika klimatycznego byB J. Arbuthnot, autor Essay Concerning the Effects of Air on HumaD Bodies (1733). Ues-prit des his ukazaBo si w 1748 r.
19 Chodzi przede wszystkim o prace H?5'0 Of Rise and Progress of the Arts and Sciences (1742) i Of National Character (1748). Por. F.J. Teggart Theory of History (wyd. , 1962), s. 181 i nast. (rozdz. 15 The Method ofHume and Turgot); H. Becker i H.E. Barnes Rozwój my[li spoBecznej, s. 526- 527.
20 F.J. Teggart Theory of History, s. 183 i nast.
66
jednak jak u Montesquieu'go i Hume'a, zaBo|enie niezmienno[ci natury ludzkiej (czBowiek niehistoryczny) pozbawia proponowane przez niego wyja[nienia ró|nic w sytuacji rozmaitych spoBeczno[ci  historycznej gBbi, nadajc im pitno anonimowych schematów, które mo|na zastosowa do ka|dego okresu historycznego. Uwa|a on, |e czBowiek jest zawsze taki sam, we wszystkich czasach i miejscach21. Zmiana spoBeczna rodzi si gBównie w wyniku migracji i kontaktu kulturowego, zwBaszcza za po[rednictwem handlu 22.
Czynniki spoBeczne i w du|ym stopniu ekonomiczne uwzgldnia równie| J. G. Herder. Zwraca on przy tym uwag na rol [rodowiska geograficznego, szczególnie klimatu, jako na czynnik stale dziaBajcy, lecz nie popada w determinizm geograficzny, ustrze-gajc si w peBni [wiadomie bBdów Montesquieu'go. Zrozumienie wspóBdziaBania ró|nych czynników w dziejach jest u Herdera, biorc pod uwag caBe pisarstwo O[wiecenia, posunite mo|e najdalej; wyjtkowe jednak znaczenie tego wybitnego umysBu polega na zerwaniu z koncepcj niezmienno[ci ludzkiej natury, mimo odmiennego stanowiska w tym wzgldzie samego Kanta. Je[li uwzgldni zbli|on postaw Fergusona oraz Condorceta, który wprawdzie mówic o staBym postpie w dziejach ludzko[ci uwa|a, |e dokonuje si on w zwizku z doskonaleniem si umysBu ludzkiego i o[wiaty23, mo|na stwierdzi uksztaBtowanie si w[ród my[licieli O[wiecenia powa|nego nurtu rozpatrujcego pisarstwo historyczne jako odzwierciedlenie dialektycznego (to szczególnie u Herdera) oddziaBywania stale zmieniajcych si czynników postpu u czBowieka, a wic próbujcych powiza badanie postpu z badaniem realnego procesu zdarzeD historycznych. Do nurtu tego zaliczy mo|na równie| A.L. Heerena, który kBadB nacisk na zjawiska takie jak handel, komunikacja, migracja i konflikty24. Wszyscy ci autorzy, nie rozumiejc pojcia rozwoju, a chcc wykry elementy ró|nic w sytuacjach ludzi, musieli odwoBywa si do materiaBów z innych terenów, co zrodziBo metod porównawcz na gruncie historii.
Rozwój zainteresowaD przeszBo[ci i pogBbienie si analiz historycznych dawaB asumpt do zastanawiania si nad metodologicznym charakterem nauki historycznej. Nie byBy to rozwa|ania analizujce aktualn twórczo[ historyczn, lecz raczej uwagi o tym, jakie jest lub powinno by miejsce historii w obrbie nauk. Po cz[ci stanowi one swoist odmian reakcji antykartezjaDskiej. R.G. Collingwood pisze, |e to Hume w Treatise on HumaD Natur (1734/40)  postawiB histori na nogi"25. Istotnie, zasBugi