E. Z e r u b a v e l , Hidden Rhythmys, Schedules and Calen-
dars in Social Life, Chicago 1981; H. N o w o t n y , op. cit.; V. G i o s-
c i a, On Social Time, [ w i j a Y a k e r..., op. cit.; P. B o s s e r m a n ,
Some Theoretical Dimensions to the Study of Social Time, "Society and
Leisure", 1975, vol. VII, nr 1, s. 23-44.
32 A. S h a r r o n , Dimensions of Time, [w:] N. K. D e n z i n ( ed. ),
Studies in Symbolic Interaction, vol. 4, 1982; A. S h a r r o n , Prarne Pa-
ralysis: When Time Stands Still, "Social Research", 1981, vol. 48, nr 3.
33 Sharron wymienia Sorokina i Mertona, Moore'a, KolajÄ™ i Card-
wella jako autorów koncepcji czasu społecznego. Być może, ten zestaw
koncepcji upoważnia do takich wniosków, ale przecież lista ta nie wy-
czerpuje nazwisk autorów socjologicznych koncepcji czasu.
130
elementy tych dwu rodzajów, nie dostrzegając, że pierwszy z nich jest
niemierzalny, drugi zaÅ› obiektywny i uprzestrzenniony. Czas przestrzen-
ny stał się w końcu jedynym wymiarem czasu, jakim socjologowie się
interesują i jaki szczegółowo badają, gdy w rzeczywistości jest on je-
dynie częścią całego systemu emocjonalnego wartościowania czasu i
wcale nie najważniejszą częścią.
Na podobne aspekty - emocji, wrażeń, wartości - jako aspekty
czasu ważne również z punktu widzenia jego społecznej charakterysty-
ki wskazujÄ… i inni autorzy ( np. koncepcja czasu impresyjnego de Gra-
zn
Wspomniałam tu tylko niektóre z bardzo wielu propozycji rozumie-
nia czasu społecznego. Można z nich wyłonić te cechy, które wydają
się być najważniejszymi elementami kategorii czasu społecznego. Tak
więc c z a s s p o ł e c z n y , czyli wzory zachowań temporalnych i wy-
obrażenia czasu (czyli trwania, zmiany, następstwa), jest to czas
w s p ó l n y dla zbiorowości, to znaczy: wytworzony przez tę zbioro-
wość w procesie interakcji między jej członkami; przeżyty, zinternalizo-
wany przez poszczególnych członków zbiorowości; zinstytucjonalizowa-
ny, złożony z obyczajów, norm, wartości, tworzący strukturę symbolicz-
ną; pełniący funkcje poznawcze i komunikacyjne, integracyjne i porząd- "
kujące, będący środkiem regulacji życia zbiorowego. Do tak określonej
"istoty" czasu społecznego chciałabym dołączyć pewne elementy Rezso-
hdzy'ego koncepcji "społecznego pojęcia czasu": jest to pojęcie czasu,
które podzielane jest przez w s z y s t k i c h członków zbiorowości i po-
strzegane? jako n a t u r a l n e 3 5 . Tak rozumiany czas społeczny jest
zmienną kulturową: zmienia się wraz z kulturami, społeczeństwami, gru-
pami społecznymi.
W zakończeniu rozważań na temat koncepcji czasu społecznego
chciałabym dodać dwie uwagi związane ze sprawami tradycyjnie przez
filozofów rozważanymi.
Po pierwsze, niezależnie od tego, jak wzajemnie zróżnicowane i od-
mienne są koncepcje czasu społecznego, zawsze są to koncepcje rela-
tywistyczne. Nie można sobie wyobrazić czasu społecznego, który nie
byłby czasem relatywnym, czyli odniesionym do różnych zjawisk spo-
łecznych, różnych sytuacji społecznych, różnych struktur społecznych.
Czas sprowadzony do cech systemów społecznych - a tym jest czas
społeczny - musi być relatywny.
34 S. de G r a z i a, op. cit., s. 467; por. też V. G i o s c i a, op. cit.
35 ,
R. R e z s o h a z y , Les facteurs socio-culturels du développement.
L'exemple de la notion sociale du temps, "Esprit", 1965, nr 7, s. 22.
131
Po drugie, czas społeczny jest wielkością zarazem subiektywną i
obiektywną. W koncepcjach czasu społecznego uwzględnia się wielość
czasów społecznych odniesionych do takich zjawisk, jak ciągłość struk-
tur społecznych, tempo życia społecznego, regularność, rytm, powtarzal-
ność zdarzeń, a więc do obiektywnie istniejącej rzeczywistości i jej wy-
miarów czasowych. A jednocześnie wielość czasów społecznych to wie-
lość subiektywnych (społecznie subiektywnych, intersubiektywnych) kon-
cepcji, wyobrażeń, wartości wiązanych z czasem. Obok przeżyć o cha-
rakterze wewnętrznym, jednostkowym, mieści się tu cała sfera symboli,
znaczeń, konwencji społecznych. Pisze socjolog, w swych rozważaniach
o czasie nawiązujący do socjologicznej teorii Pawła Rybickiego: "Bada-
nia socjologiczne czasu powinny obejmować swym zakresem zarówno
zjawiska czasowe właściwe sferze materialnej rzeczywistości społecz-
nej, jak również sferze symbolicznej i sferze aktywności społecznej"36.
Teorie czasu społecznego czy ogólne koncepcje z tego zakresu rów-
nież powinny uwzględniać te różne sfery rzeczywistości i różne płasz-
czyzny ich analizy. Jest tak zresztÄ… i w przypadku tych dawniejszych
koncepcji (np. Gurvitcha), jak i tych powstających współcześnie (np.
Zerubavela). Możliwe natomiast i pożądane w konkretnych przypadkach
dla określonych celów jest zawężanie pola badawczego i koncentracja
na zjawiskach zaliczanych do jednej z tych sfer.
Problem określenia "subiektywnej" i "obiektywnej" płaszczyzny zja-
wisk w badaniu czasu nie ma nic wspólnego z filozoficznymi sporami
na temat subiektywnego bądź obiektywnego statusu czasu: czy jest by-
tem subiektywnym, czy obiektywnym. Wybór sfery symbolicznej, świado-
mościowej, sfery znaczeń i wartości - a na tym obszarze zagadnień
koncentrowałabym swe zainteresowania związane z czasem - nie jest za-
przeczeniem tezy o obiektywności czasu. Nie jest wyborem stanowiska
na temat tego, czym jest czas i jaki jest jego charakter, lecz jedynie