Prawdopodobie�stwo to, zwane prawdopodobie�stwem subiektywnym, jest stopniem przekonania cz�owieka, �e po wykonaniu dzia�ania osi�gnie on taki lub inny wy-nik^Ludzie oceniaj� prawdopodobie�stwo na r�nych skalach. Czasem s� to skale porz�dkowe typu "mniej prawdopodobne - bardziej prawdopodobne", a czasem wykorzystuj� skale numeryczne, szacuj�c prawdopodobie�stwo subiektywne w terminach szansy lub pos�uguj�c si� skal� procentow�. W pewnych Przypadkach oceniaj� je w, skali od O do 1. Wed�ug do�wiadczonego chirurga szansa powodzenia operacji jest du�a i wynosi 10:1. Kandydat na wy�sz� uczel-
215
214
nie jest przekonany, i� istnieje prawdopodobie�stwo r�wne 90 procent, �e z powodzeniem zda egzamin. Wreszcie dyplomata s�dzi, i� mo�liwo�� zawarcia umowy politycznej jest nik�a i wynosi 0,1. We wszystkich tych przypadkach ludzie formu�owali swoje oczekiwania w terminach prawdopodobie�stwa subiektywnego.
Zatrzyma�em si� d�u�ej na poj�ciu prawdopodobie�stwa, poniewa� dane empiryczne oraz obserwacje potoczne wskazuj�, i� odgrywa ono decyduj�c� rol� w ludzkim dzia�aniu. L>d prawdopodobie�stwa wynik�w w du�ej, mierze "zale�y to, co cz�owiek robi i czego unika.\Tak wi�c je�li dyplomata ocenia szans� powodzenia rozm�w mi�dzynarodowych jako nik��, z regu�y nie bierze on w nich udzia�u. Przeciwnie, przekonanie, �e rozmowy te prawdopodobnie zako�cz� si� sukcesem, jest wa�nym argumentem za ich kontynuowanieniDGdyby cz�owiek nie bra� pod uwag� prawdopodobie�stwa otrzymania wynik�w korzystnych i niekorzystnych, jego zachowanie by�oby nieracjonalne.
Jak ludzie formu�uj� system oczekiwa�? Na jakiej podstawie oceniaj� prawdopodobie�stwo mo�liwych wynik�w (konsekwencji) dzia�ania? Nie ulega w�tpliwo�ci, �e wa�n� rol� w procesie przewidywania odgrywaj� informacje p�yn�ce ze �rodowiska oraz system struktur poznawczych, chocia� znaczenie tych dw�ch �r�de� informacji zmienia si� w zale�no�ci od szczeg�owych okoliczno�ci.
Cz�sto podstaw� oczekiwa� jest przesz�e do�wiadczenie, a m�wi�c dok�adniej - �atwo�� aktualizacji wiedzy cz�owieka. (Przeprowadzono pewien bardzo prosty eksperyment, kt�ry potwierdzaj ten pogl�d. Proszono osoby badane o odpowied� pytanie, czy s�dz�, �e w s�owach angielskich litera^
216
cz�ciej wyst�puje na pierwszym czy te� na trzecim miejscu. Mimo i� w rzeczywisto�ci w wyrazach angielskich najcz�ciej k jest trzeci� liter�, osoby badane prawie powszechnie twierdzi�y, �e cz�ciej zaczyna ona s�owa. Ich przewidywania by�y niezgodne z rzeczywisto�ci�. Fakt ten mo�na do�� �atwo wyja�ni�. Po otrzymaniu polecenia ludzie pr�buj� przypomnie� sobie s�owa z liter� k. S�owa, w kt�rych litera ta znajduje si� na pierwszym miejscu, s� do�� �atwe do przypomnienia, trudniej natomiast jest odnale�� s�owa, w kt�rych umieszczona jest ona na miejscu trzecim. Zatem s�owa, kt�rych cz�owiek zna raniej (to znaczy z liter� k na pierwszym miejscu) s� bardziej dost�pne psychicznie i dlatego oczekiwania os�b badanych, by�y niezgodne z rzeczywisto�ci�^
Chocia� przyk�ad, kt�ry poda�em, jest do�� banalny, to zupe�nie niebanalne s� prawa, kt�re on ilustruje. Oczekiwania cz�owieka, jego przekonania ^przysz�ych zdarzeniach nie tyle zale�� od wiedzy jednostki, co od mo�liwo�ci jej aktualizacji. Im bardziej dost�pna jest wiedza o danym zjawisku, tym bardziej ludzie przyjmuj� je jako prawdopodobne. Tak strategia my�lenia czasem prowadzi do b��dnych przewidywa�.
W procesie formu�owania oczekiwa� wa�n� rol� odgrywaj� r�wnie� inne czynniki. Jednym z nich s� tak zwane tendencje optymistyczne i tendencje pesymistyczne. Ludzie, kt�rych mo�na by nazwa� optymistami, wierz�, �e wyniki, kt�re s� warto�ciowe i po��dane, s� jednocze�nie bardziej prawdopodobne. Uznaj� oni zasad�, �e "najcz�ciej zdarza si� to, co jest dla mnie u�yteczne". W zwi�zku z tym sztucznie zwi�kszaj� prawdopodobie�stwo otrzymania wynik�w po��danych. Nauczyciel, lekarz czy polityk, kt�rzy posiadaj� tendencje optymistyczne, s� zbyt pewni, i� ich dzia�ania s o�cz� si� sukcesem. Przeciwnie, pesymi�ci s� przekonani, �e "to, co jest warto�ciowe, z regu�y ich
217
