Prawdopodobieñstwo to, zwane prawdopodobieñstwem subiektywnym, jest stopniem przekonania cz³owieka, ¿e po wykonaniu dzia³ania osi¹gnie on taki lub inny wy-nik^Ludzie oceniaj¹ prawdopodobieñstwo na ró¿nych skalach. Czasem s¹ to skale porz¹dkowe typu "mniej prawdopodobne - bardziej prawdopodobne", a czasem wykorzystuj¹ skale numeryczne, szacuj¹c prawdopodobieñstwo subiektywne w terminach szansy lub pos³uguj¹c siê skal¹ procentow¹. W pewnych Przypadkach oceniaj¹ je w, skali od O do 1. Wed³ug doœwiadczonego chirurga szansa powodzenia operacji jest du¿a i wynosi 10:1. Kandydat na wy¿sz¹ uczel-
215
214
nie jest przekonany, i¿ istnieje prawdopodobieñstwo równe 90 procent, ¿e z powodzeniem zda egzamin. Wreszcie dyplomata s¹dzi, i¿ mo¿liwoœæ zawarcia umowy politycznej jest nik³a i wynosi 0,1. We wszystkich tych przypadkach ludzie formu³owali swoje oczekiwania w terminach prawdopodobieñstwa subiektywnego.
Zatrzyma³em siê d³u¿ej na pojêciu prawdopodobieñstwa, poniewa¿ dane empiryczne oraz obserwacje potoczne wskazuj¹, i¿ odgrywa ono decyduj¹c¹ rolê w ludzkim dzia³aniu. L>d prawdopodobieñstwa wyników w du¿ej, mierze "zale¿y to, co cz³owiek robi i czego unika.\Tak wiêc jeœli dyplomata ocenia szansê powodzenia rozmów miêdzynarodowych jako nik³¹, z regu³y nie bierze on w nich udzia³u. Przeciwnie, przekonanie, ¿e rozmowy te prawdopodobnie zakoñcz¹ siê sukcesem, jest wa¿nym argumentem za ich kontynuowanieniDGdyby cz³owiek nie bra³ pod uwagê prawdopodobieñstwa otrzymania wyników korzystnych i niekorzystnych, jego zachowanie by³oby nieracjonalne.
Jak ludzie formu³uj¹ system oczekiwañ? Na jakiej podstawie oceniaj¹ prawdopodobieñstwo mo¿liwych wyników (konsekwencji) dzia³ania? Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e wa¿n¹ rolê w procesie przewidywania odgrywaj¹ informacje p³yn¹ce ze œrodowiska oraz system struktur poznawczych, chocia¿ znaczenie tych dwóch Ÿróde³ informacji zmienia siê w zale¿noœci od szczegó³owych okolicznoœci.
Czêsto podstaw¹ oczekiwañ jest przesz³e doœwiadczenie, a mówi¹c dok³adniej - ³atwoœæ aktualizacji wiedzy cz³owieka. (Przeprowadzono pewien bardzo prosty eksperyment, który potwierdzaj ten pogl¹d. Proszono osoby badane o odpowiedŸ pytanie, czy s¹dz¹, ¿e w s³owach angielskich litera^
216
czêœciej wystêpuje na pierwszym czy te¿ na trzecim miejscu. Mimo i¿ w rzeczywistoœci w wyrazach angielskich najczêœciej k jest trzeci¹ liter¹, osoby badane prawie powszechnie twierdzi³y, ¿e czêœciej zaczyna ona s³owa. Ich przewidywania by³y niezgodne z rzeczywistoœci¹. Fakt ten mo¿na doœæ ³atwo wyjaœniæ. Po otrzymaniu polecenia ludzie próbuj¹ przypomnieæ sobie s³owa z liter¹ k. S³owa, w których litera ta znajduje siê na pierwszym miejscu, s¹ doœæ ³atwe do przypomnienia, trudniej natomiast jest odnaleŸæ s³owa, w których umieszczona jest ona na miejscu trzecim. Zatem s³owa, których cz³owiek zna raniej (to znaczy z liter¹ k na pierwszym miejscu) s¹ bardziej dostêpne psychicznie i dlatego oczekiwania osób badanych, by³y niezgodne z rzeczywistoœci¹^
Chocia¿ przyk³ad, który poda³em, jest doœæ banalny, to zupe³nie niebanalne s¹ prawa, które on ilustruje. Oczekiwania cz³owieka, jego przekonania ^przysz³ych zdarzeniach nie tyle zale¿¹ od wiedzy jednostki, co od mo¿liwoœci jej aktualizacji. Im bardziej dostêpna jest wiedza o danym zjawisku, tym bardziej ludzie przyjmuj¹ je jako prawdopodobne. Tak strategia myœlenia czasem prowadzi do b³êdnych przewidywañ.
W procesie formu³owania oczekiwañ wa¿n¹ rolê odgrywaj¹ równie¿ inne czynniki. Jednym z nich s¹ tak zwane tendencje optymistyczne i tendencje pesymistyczne. Ludzie, których mo¿na by nazwaæ optymistami, wierz¹, ¿e wyniki, które s¹ wartoœciowe i po¿¹dane, s¹ jednoczeœnie bardziej prawdopodobne. Uznaj¹ oni zasadê, ¿e "najczêœciej zdarza siê to, co jest dla mnie u¿yteczne". W zwi¹zku z tym sztucznie zwiêkszaj¹ prawdopodobieñstwo otrzymania wyników po¿¹danych. Nauczyciel, lekarz czy polityk, którzy posiadaj¹ tendencje optymistyczne, s¹ zbyt pewni, i¿ ich dzia³ania s oñcz¹ siê sukcesem. Przeciwnie, pesymiœci s¹ przekonani, ¿e "to, co jest wartoœciowe, z regu³y ich
217