Stosuje si� r�~ne wersje tego schematu, mi�dzy innymi czas reakcji prostej i reakcji z wyborem (simple vs. choice reaction time) oraz czas reakcji sygnalizowanej i niesygnalizowanej (signalled vs. unsignalled reaction time). Typowy kszta�t zmian rytmu serca w czasie sygnalizowanego czasu reakcji pokazuje rycina 4-12. Zdaniem Lacey�w (Lacey i Lacey, 1974), fazowy spadek rytmu serca mo�e by� zar�wno wska�nikiem uwagi skierowanej na bodziec, jak i wska�nikiem gotowo�ci do reagowania. Jak dot�d, nie ma jednak jasno�ci, jakie czynniki psychologiczne (zw�aszcza poznawcze) wp�ywaj� na g��boko�� tego spadku (por. Bohlin i Kjellberg, 1979; van der Molen, Somsen i Orlebeke, 1985). Badania Jenningsa i jego wsp�pracownik�w pokazuj� (por. Jennings, van der Molen, Somsen i Terezis, 1990), �e deceleracja rytmu serca pog��bia si� w miar� wyd�u�ania si� oczekiwania na bodziec imperatywny Zainicjowanie reakcji motorycznej blokuje natomiast oddzia�ywanie nerwu b��dnego na serce (vagal inhibition), wskutek czego nast�puje natychmiastowe przej�cie (switch) od fazy zwalniania rytmu serca do fazy jego przy�pieszenia.
4.7
Aktywno�� elektryczna sk�ry
Istniej� dwie zasadnicze metody takiego pomiaru: endosomatyczna (endosomatic) i egzosomatyczna (exosomatic). Pierwszych pomiar�w EDA metod� egzosomatyczn� dokonali Francuzi - Vigouroux (w roku 1879) i Fere (w roku 1879) , natomiast pomiaru EDA metod� endosomatyczn� dokona� po raz pierwszy rosyjski badacz Tarchanoff w roku 1889 (por. Boucsein, 1992; Neumann i Blanton, 1970) .
Stosuj�c metod� endosomatyczn�, mierzymy potencja� elektryczny sk�ry (skin potentiai), a �ci�lej - r�nic� potencja��w mi�dzy wybranym punktem sk�ry a punktem odniesienia (kt�rego potencja� powinien by� r�wny zeru). Stosuj�c metod� egzosomatyczn�, mierzymy oporno�� elektryczn� b�d� jej odwrotno��, czyli przewodno�� elektryczn� sk�ry podczas przep�ywu przez ni� pr�du z zewn�trznego �r�d�a. Je�li stosuje si� sta�y pr�d pomiarowy, sk�ra zachowuje si� w przybli�eniu jak opornik (rezystor). Przedmiotem pomiaru mo�e by� wtedy albo tak zwana oporno�� czynna, czyli rezystancja sk�ry (skin resistance), albo te� przewodno�� czynna, czyli konduktancja sk�ry (skin conductance). Podstawy pomiaru aktywno�ci elektrodermalnej przedstawione zosta�y w pracach P H. Venablesa i Margaret Christie (1980) oraz D. C. Fowlesa i innych (1981). W Polsce pisali na ten temat mi�dzy innymi Geras (1987), Wojtaszek (1985) i Sosnowski (1993).
vsrceoEizso~omn 1 7 5
0,5 0,4 0,3 0,2 0,1
-0,1 -0,2
-0,3 -0,4 -0,5
Zmiana intensywno�ci bod�ca [db]
Wielko�t reakcji elektrodermalnej na bod�ce d�wigkowe r�nitite sig intensywno�ti� (w db) od pierwotnego bod�ca warunkowego
Wed�ug: Kimmel (1960, s. 70)
RYCINA 4�13
geometryczne). Dane takie traktuje si� jako dow�d na istnienie ewolucyjnie ukszta�towanej podatno�ci (preparadness), sprawiaj�cej, �e pewne bod�ce �atwiej ni� inne mog� sta� si� sygna�ami bod�c�w awersyjnych (por. Garda i Koelling, 1966).
4.7.6 Warunkowanie
a procesy �wiadome
Ju� ponad sze��dziesi�t lat temu S. W Cook i R. E. Harris (1937) wykazali, �e aby wytworzy� reakcj� warunkow� na jaki� - pierwotnie neutralny - bodziec, wystarczy poinformo
wa� osob� badan�, i� po tym bod�cu b�dzie eksponowany bodziec bezwarunkowy. Podobnie, podaj�c informacje o zaprzestaniu ekspozycji bod�ca bezwarunkowego, mo�na spowodowa� zmniejszenie, a nawet zanik reakcji warunkowej, aczkolwiek efekt instrukcji s�ownej nie jest w tym wypadku tak szybki i radykalny jak przy nabywaniu reakcji. Skuteczno�� tego typu procedur, okre�lanych jako
potwierdzona zosta�a w latach nast�pnych w bardzo wielu eksperymentach lpor. Grings i Dawson, 1973).
Rola j�zyka (lub te�, u�ywaj�c terminologii Paw�owa, drugiego systemu sygna�owego) zaznacza si� jeszcze wyra�niej w wypadku ge
-60 -4Q -20 0 20 40 60
168
dem mog� tu by� badania J. Brenera (1987). W przeprowadzonym przeze� eksperymencie szczury naciska�y na d�wigni�, aby otrzyma� pokarm, przy czym si�a konieczna do wci�ni�cia d�wigni by�a ka�dego kolejnego dnia podwajana. Wyniki pokaza�y, �e mimo wzrostu wykonywanej pracy wydatki energetyczne nie ulega�y zmianie. Efekt ten mo�na wyja�ni� w kategoriach selekcji ruch�w. W miar� uczenia si� jakiej� czynno�ci eliminujemy ruchy niecelowe, a tym samym - zwi�zane z ich wykonywaniem wydatki energetyczne.
Niepewno�� zwi�zana z nowo�ci� sytuacji, czyli: "Nie wiadomo, jakim wymaganiom trzeba b�dzie sprosta�". W ka�dej nowej sytuacji zadaniowej obserwuje si� wzrost aktywno�ci sercowo-naczyniowej, a nast�pnie jej stopniowe obni�anie si�. Adaptacyjne znaczenie takiej reakcji staje si� oczywiste, je�li u�wiadomimy sobie, �e wszelka aktywno�� motoryczna powoduje natychmiastowy wzrost wydatk�w energetycznych, podczas gdy mobilizacja zasob�w energetycznych i ich dostarczenie do tkanek wymaga czasu. W sytuacjach nowych, niepewnych, kiedy organizm �ie jest w stanie oszacowa� wymaga�, jakim b�dzie musia� sprosta�, musi on zmobilizowa� swoje mo�liwo�ci z odpowiednim wyprzedzeniem i z odpowiednim nadmiarem (mamy tu do czynienia z omawian� wcze�niej "nadwy�k� aktywno�ci sercowo-naczyniowej"). W miar� zmniejszania si� niepewno�ci nast�puje r�wnie� obni�anie si� aktywno�ci sercowo-naczyniowej, aby wreszcie, w sytuacjach dobrze znanych (takich jak rutynowy marsz lub bieg), osi�gn�� po= ziom �ci�le odpowiadaj�cy wydatkom energetycznym ustroju. Powstaje jednak pytanie, dlaczego taki nadmierny wzrost aktywno�ci sercowo-naczyniowej pojawia si� zar�wno wtedy, gdy antycypowane zachowanie wi��e si� z du�ym wysi�kiem fizycznym, jak i wtedy, gdy jest ono ma�o kosztowne energetycznie. Nale�a�oby przyj��, �e nasze struktury emocjonalno-motywacyjne nie s� w stanie r�nicowa� starszych ewolucyjnie i bardziej kosztownych energetycznie (mo
B10LOGICZNE MECHANIZMU ZACHOWA