Zaniepokojona szlachta litewska zacza ju nawet wysya swoich synw do nieobjtych kasat kolegiw jezuickich znajdujcych si na terenie pierwszego zaboru rosyjskiego. Wok sprawy urzdzenia szkolnictwa w Polsce wywizaa si wic na sejmie oywiona dyskusja, w pewnym stopniu inspirowana szkolnymi reformami we Francji, ktra ostatecznie 14 X 1773 roku, doprowadzia do powoania Komisji Edukacji Narodowej. Komisja powstaa jako odpowiedzialny przed sejmem i krlem najwyszy organ sprawujcy zwierzchnictwo nad szkolnictwem w Polsce. Niektrzy historycy nazwali j, z pewna przesad, pierwszym ministerstwem owiaty w Europie, a nawet na wiecie. Pewne jest jednak, e bya wyrazem nie tylko polskiej myli pedagogicznej, lecz take odbiciem nowych tendencji szkolnych i wychowawczych Owiecenia europejskiego, szczeglnie za francuskiego, co ujawnio si ju w samej jej nazwie. W przeciwiestwie jednak do Francji i innych krajw zachodnich, brak byo w Rzeczypospolitej wrogoci do jezuitw. W myl uchway sejmowej, KEN zostaa powoana do wychowania i ksztacenia modziey szlacheckiej. Pod jej zwierzchnictwo poddano uniwersytety i szkoy rednie. W ogoszonym 24 X 1773 roku jej uniwersale nie ma jeszcze wzmianki o szkolnictwie pocztkowym. Jednake ju kilka tygodni pniej Komisja rozszerzya swoje kompetencje, przejmujc pod swoj opiek rwnie i szkoy para-
213
XVI. Wielkie reformy szkolne w Rzeczypospolitej
M
OWA
OTWARCIA TOWARZYSTWA
KSI^G
ELEMENTARNYCH
KOMISSVI
EDUKACYI NARODOWEY
M
I A N A,
Mowa w rocznic powoania Tow. do Ksig Elementarnych
G. Piramowicz
Narodowy charakter szkolnictwa
fialne. Jako podstawy materialne przeznaczone na utrzymanie szk oddano do jej dyspozycji dobra pojezuickie, ktre jednak dopiero po pokonaniu wielu trudnoci, znacznie uszczuplone, przeja ona w 1776 roku.
W skad Komisji weszo omiu czonkw, ktrzy w wikszoci zaliczali si do czowki polskiego Owiecenia i byli doskonale zorientowani gwnie we francuskiej literaturze naukowej. Jednym z sekretarzy Komisji do spraw zagranicznych by w pocztkowej fazie jej dziaalnoci znany fizjokrata francuski, przyjaciel Turgofa, Pierre Samuel Dupont de Nemours, sprowadzony do Polski przez Adama Kazimierza Czartoryskiego. Z czasem skad Komisji zosta zmieniony i powikszony.
Na tle trudnoci zwizanych z brakiem odpowiednio dostosowanych do zaoe KEN podrcznikw szkolnych zostao powoane 10 II 1775 roku cile uzalenione od Komisji Towarzystwo do Ksig Elementarnych (czyli podrcznikw), na ktrego czele stan czonek Komisji, wychowanek Collegium Nobilium Konarskiego, Ignacy Potocki. W skad Towarzystwa wchodziy osoby bardzo dobrze obeznane nie tylko z najnowszymi prdami filozoficznymi i pedagogicznymi, lecz take z sam praktyk szkoln.
Towarzystwo w krtkim czasie zdobyo sobie wysoki autorytet w sprawach owiaty w Polsce. Spord jego czonkw do najwybitniejszych zaliczy naley takich byych jezuitw, jak przede wszystkim Grzegorz Piramowicz, ktry faktycznie kierowa pracami Towarzystwa, historyk Jan Albertrandy, czy te matematyk Grzegorz Kniaewicz, a spord pijarw takich, jak wybitny polski fizjokrata Antoni Popawski oraz nauczyciel matematyki, historii i francuskiego w szkoach pijarskich Kazimierz Narbutt. Wrd czonkw Towarzystwa by rwnie protestant, przedstawiciel Szkoy Rycerskiej, fizyk i matematyk, Christian Pfleiderer. Gwne zaoenia KEN sformuowa w duchu Owiecenia francuskiego absolwent Akademii Rycerskiej w Luneville, pniejszy rektor Szkoy Gwnej Koronnej w Krakowie (1786-1790) Feliks Oraczewski. W mowie z 11 maja 1773 roku wzywa on krla i sejm do zajcia si spraw edukacji, aby "ludzi zrobi Polakami a Polakw obywatelami". Nawiza przez to take do reformy Konarskiego i podstawowych zaoe ideowych Szkoy Rycerskiej. Bardzo mocno podkrelano narodowy charakter zreformowanego szkolnictwa. Wyrazem za cakowitego unarodowienia szk byo wprowadzenie do nich w caej rozcigoci jzyka polskiego. acina pozostaa jednak nadal wanym przedmiotem, ale ju jako jeden z jzykw obcych. Zakres i metody nauczania cilej zostay okrelone w wydanych w 1774 roku przepisach dotyczcych szk parafialnych
214
XVIII wiek
i wojewdzkich oraz w Ustawach KEN dla stanu akademickiego i na szkoy w krajach Rzeczypospolitej przepisanych, opracowanych w latach 1779-1781, a opublikowanych w obowizujcej wersji w 1783 roku oraz udoskonalonych w roku 1790, bdcych wybitnym osigniciem nie tylko polskiego lecz rwnie oglnoeuropejskiego ustawodawstwa szkolnego w XVIII wieku. Jedn z charakterystycznych cech programw szkolnych KEN byo ich dostosowanie do aktualnych potrzeb kraju. Wychodzc z zaoe Franciszka Bacona i Wielkiej Encyklopedii Francuskiej starano si nada wszystkim, a zwaszcza matematycznym i przyrodniczym naukom, wykadanym w szkoach KEN praktyczn uyteczno. Oryginalno za polskiej owiaty z czasw KEN polegaa przede wszystkim na wyznaczeniu jej roli gwnego czynnika odrodzenia narodu i pastwa.
" Trzy okresy dziaalnoci KEN