10
3
Rozwiązanie polegało na: 1) odrzuceniu tezy Parmenidesa, że byt jest jeden i przyjęciu założenia, że istnieje nieskończenie wiele absolutnie niezmiennych i zasadniczo niepodzielnych bytów – atomów (gr. άτομος
— niepodzielny); 2) przyjęciu istnienia próżni ( κενόν) jako drugiej, rów-norzędnej z atomami, zasady ontologicznej.11
W szczególności wprowadzenie przez Leukipposa koncepcji próżni
było wielkim przełomem pojęciowym12 i miało decydujące znaczenie
powstania atomizmu.13 Próżnia (pusta przestrzeń) nie jest bytem, ponie-
waż bytem jest tylko to, co jest całkowicie pełne. Wedle Leukipposa ist-
nieje zatem zarówno byt, jak i nie–byt14.
Każdy z atomów ma (z wyjątkiem nieruchomości) wszystkie funda-
mentalne cechy, które miał Parmenidejski byt – jest pełny, niepodzielny, wieczny i absolutnie niezmienny.
Atomy mają (poza wspólną wszystkim własnością nieprzenikliwo-
ści) jedynie cechy geometryczne, nie mają natomiast żadnych jakości zmysłowych.
Czymś umownym jest słodkie, czymś umownym gorzkie, czymś umownym
gorące, czymś umownym zimne, czymś umownym jest barwa, naprawdę zaś
istnieją tylko atomy i próżnia.15
Pierwotnymi i obiektywnymi własnościami atomów są więc nieprze-
nikliwość, kształt i wielkość. Ponieważ rodzaje atomów różnią się od siebie jedynie kształtami, a „kształtów jest nieskończona ilość, dlatego także istnieje nieskończona ilość ciał prostych”.16
W ciałach złożonych atomom przysługują również obiektywne cechy
względne (relacyjne): położenie i porządek w przestrzeni, które odróż-
niają od siebie poszczególne układy atomów.17
Atomy zawsze są w ruchu, dzięki czemu mogą zderzać się ze sobą,
łączyć i tworzyć w nieskończonej przestrzeni nieskończenie wiele ukła-
dów złożonych. Ruchem atomów, a zatem również wszystkimi proce-
sami w przyrodzie, rządzi mechaniczna konieczność ( κατ’ άνάγκην).18
Atomy w sensie filozoficznym to niepodzielne, wieczne, absolutnie
trwałe i niezmienne ostateczne składniki materii. Dlatego też czas, który wprawdzie uznawał Demokryt za wieczny19, w żaden sposób nie wiąże
się z własnościami elementarnych składników materii – zmianom podle-
gają jedynie układy złożone z niezmiennych atomów.
4
2.3. ATOMY EPIKURA
Epikur wprowadził pewne modyfikacje do pojęcia atomu, które miały być odpowiedzią na krytykę atomizmu przeprowadzoną przez Arystotelesa. Arystoteles argumentował, że ciało, które nie ma części (jak atom) w ogóle nie może się poruszać, chyba, że czas, przestrzeń i ruch miałyby charakter nieciągły.20 Epikur przyjął, że atomy są fizycznie niepodzielnymi, ale nie są najmniejszymi cząstkami materii. Każdy atom składa się
z określonej liczby „najmniejszych cząstek” ( minimae partes), które w poszczególnych atomach można wyodrębnić jedynie myślowo, ale nie ist-
nieją one jako odrębne realności fizyczne.
[…] atom posiada wielkość minimalną. Trzeba ponadto uznać minimalne
cząstki niezespolone za granicę długości i za takie, które z siebie jako pierw-szych dostarczają miary dla większych i mniejszych wielkości, w rozumo-
wym dociekaniu cząstek niepostrzegalnych.21
Epikurejskie minima są nie tylko najmniejszymi cząstkami składowy-mi atomów: istnieją również minimalne odległości przestrzenne oraz
minimalne odcinki czasu.22 Wszelkie wielkości fizyczne mają charakter
dyskretny czy też, używając języka fizyki współczesnej – skwantowany.
Różna liczba minimae partes wchodząca w skład atomu danego rodzaju wyjaśnia zróżnicowanie wielkości i kształtów atomów.23 Epikur twierdził również, że liczba kształtów atomów jest skończona.24
Epikur, również w odpowiedzi na krytykę Arystotelesa,25 że Demo-
kryt nie podał przyczyny ruchu atomów, przyjmując rozróżnienie na
ruch naturalny i wymuszony, uznał ciężar za „uniwersalny atrybut ma-
terii”26 i jednocześnie za przyczynę naturalnego ruchu atomów „w dół”.
Pogląd ten wymaga przyjęcia – dość osobliwego na gruncie nieskończo-
nego przestrzennie wszechświata – założenia, że przestrzeń w rozumie-
niu jest jednorodna, ale nie jest izotropowa.27 Pojęcie ciężaru w filozofii przyrody Epikura jest jeszcze bardzo odległe od przyjmowanego w fizyce współczesnej.28
2.4. ATOMY GEOMETRYCZNE PLATONA
Osobne miejsce w dziejach pojęcia atomu wypada przypisać Plato-
nowi. Był on autorem koncepcji atomizmu geometrycznego, sformułowanego pod niewątpliwym wpływem myśli pitagorejskiej. Platon, kry-
5
tycznie oceniając dotychczasowe systemy filozofii przyrody (nie wspo-minając jednak ani słowem o Demokrycie) postawił hipotezę, że
[…] wszystkie gatunki ciał […] powstają z brył elementarnych, ich kombina-cji i wzajemnych przemian.29
Otóż cząsteczki ognia, powietrza, wody i ziemi mają kształty wielo-
ścianów foremnych (nazywane dziś bryłami platońskimi). Są to odpo-
wiednio: czworościan, ośmiościan, dwudziestościan i sześcian (pozostaje
jeszcze dwunastościan foremny, o którym Platon w Timajosie jedynie enigmatycznie wspomina). Uszeregowane są one od „najlżejszego” i
„najbardziej ruchliwego” (czworościan – ogień) do „najcięższego” i
„najtrudniejszego do poruszenie” (sześcian – ziemia).
Każda ściana dwudziestościanu, ośmiościanu i czworościanu składa