Osamotniona, nie mog³a siê pokusiæ o zdobycie wy³¹cznych wp³ywów w strefie sueskiej.
Istotne i dalekosiê¿ne cele przyœwiecaj¹ce angielskiej elicie rz¹dz¹cej przy zakupie akcji Kana³u Sueskiego ujawni³ ju¿ 26 listopada 1875 roku zwi¹zany z ni¹ londyñski „The Times": „Jest rzecz¹ niemo¿liw¹ — pisa³ — oddzielenie w naszej œwiadomoœci zakupu akcji Kana³u Sueskiego od przysz³ych stosunków Anglii z Egiptem oraz od rysuj¹cego siê ponuro przeznaczenia tego kraju, zwi¹zanego z pogr¹¿on¹ w ciemnoœciach przysz³oœci¹ imperium tureckiego. [...] Jeœli walki wewnêtrzne lub obca agresja doprowadz¹ do politycznej albo gospodarczej katastrofy tego imperium, mo¿e okazaæ siê rzecz¹ absolutnie niezbêdn¹ podjêcie kroków, które zapewni¹ bezpieczeñstwo najbardziej z nami zwi¹zanej czêœci tego imperium". Mówi¹c o koniecznoœci zapewnienia Egiptowi bezpieczeñstwa, „The Times" mia³ oczywiœcie na myœli ochronê w tym kraju interesów brytyjskich. Ju¿ niedaleka przysz³oœæ mia³a pokazaæ, ¿e zostanie to osi¹gniête w tak nieskomplikowany sposób, jak u¿ycie brytyjskiego korpusu ekspedycyjnego.
Zapewnienie sobie przez rz¹d brytyjski udzia³u w kontroli nad „kluczem do Indii" wywo³a³o na ogó³ przychylne reakcje w tych krêgach spo³eczeñstwa angielskiego, które mia³y wp³yw na politykê zagraniczn¹ kraju. Kiedy jednak w lutym 1876 roku zebra³ siê brytyjski parlament, wœród niemal powszechnego aplauzu dla polityki Disraelego da³y siê s³yszeæ tak¿e g³osy krytyczne. Odpowiadaj¹c na nie, premier oœwiadczy³: „Nigdy nie traktowa³em i nie traktujê obecnie tej transakcji jako finansowej inwestycji. [...] Nie traktujê jej równie¿ jako spekulacji handlowej [...] Zawsze j¹ uwa¿a³em — i tak j¹ przedstawiam obecnie krajowi — za
11
posuniêcie typu politycznego, które, w co wierzê z najwiêkszym przekonaniem, przyczyni siê do wzmocnienia imperium".
Im bardziej ros³o znaczenie Kana³u Sueskiego, im wiêcej statków brytyjskich przez niego przep³ywa³o, tym usilniej Londyn przemyœliwa³, jak zdobyæ skuteczniejsz¹, a nade wszystko trwalsz¹ kontrolê nad nim, ani¿eli tylko udzia³ w jego zarz¹dzie. W 1876 roku Egipt, którego zad³u¿enie zagraniczne, miêdzy innymi z powodu poniesienia czês'ci kosztów zwi¹zanych z budow¹ kana³u, osi¹gnê³o sumê dwu i pó³ miliarda franków, og³osi³ niewyp³acalnoœæ. Pod pozorem koniecznoœci uzdrowienia egipskich finansów Francja i Wielka Brytania narzuci³y kedywowi Ismai-lowi dwóch doradców ekonomicznych — po jednym z ka¿dego kraju. Faktycznie oznacza³o to ustanowienie w sprawach gospodarczych brytyjsko-francuskiego kon-dominium nad Egiptem. Brytyjczycy traktowali wspó³dzia³anie z Francuzami jako tymczasowe. Ich g³ównym zamiarem by³o bowiem niepodzielne panowanie nad tym krajem.
Ismail, maj¹cy du¿e ambicje polityczne i niema³¹ jak na warunki afrykañskie armiê, próbowa³ wykorzystaæ animozje brytyjsko-francuskie. Bêd¹c jednak w rozpaczliwym po³o¿eniu finansowym, niewiele móg³ uczyniæ. Dodajmy, ¿e zorganizowane przez ambitnego kedywa w latach 1874—1876 wyprawy wojenne przeciwko Etiopii, maj¹ce przynieœæ Egiptowi panowanie nad rozleg³ymi terytoriami na po³udnie od Morza Czerwonego, jeszcze pogorszy³y ekonomiczn¹ sytuacjê kraju. Zdobycie kilku punktów o znaczeniu wojskowym nad Morzem Czerwonym przyp³aci³ Egipt utrat¹ wielu tysiêcy ¿o³nierzy i wyniszczeniem najlepszych jednostek swej armii, co znacznie os³abi³o go w obliczu niebezpieczeñstwa nadchodz¹cego z Europy.
Uzale¿nienie od mocarstw europejskich wywo³ywa³o coraz silniejszy sprzeciw ludnoœci kraju, zw³aszcza kó³ oficerskich i m³odej inteligencji. Szczególnie silne niezadowolenie z obcych wp³ywów panowa³o w Kairze, który od po³owy lat siedemdziesi¹tych stanowi³ Centrum intelektualne islamu. O znaczeniu tego oœrodka wymownie œwiadczy miêdzy innymi fakt, ¿e kairski uniwersytet al-Azhar kszta³ci³ wówczas piêtnaœcie tysiêcy studentów.
W roku 1878 utworzono w Egipcie nowy rz¹d. Weszli do niego politycy wspó³pracuj¹cy blisko z europejskimi ko³ami finansowymi, a tak¿e Europejczycy. Doprowadzi³o to do masowych demonstracji ludnoœci, protestuj¹cej przeciwko powiêkszaniu siê wp³ywów obcego kapita³u, oraz do rozruchów w armii. Gdy pod naciskiem tych wydarzeñ Ismail zdymisjonowa³ rz¹d, Francja i Wielka Brytania wyst¹pi³y z ostrymi protestami, na skutek czego kedyw musia³ zrzec siê w³adzy. Tron po Ismailu obj¹³ jego syn Taufik.
W odró¿nieniu od ojca, maj¹cego wielkie i ambitne zamierzenia, tylko nie mog¹cego ich wprowadziæ w czyn z ró¿norodnych przyczyn, Taufik zadowoli³ siê rol¹ marionetki w rêkach obcych mocarstw. Sytuacja ta doprowadzi³a na pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych do wrzenia w korpusie oficerskim. 9 wrzeœnia 1881 roku
12