Dopasowywanie jest metodą pozwalającą kontrolować ograniczoną liczbę wcześniej zdefiniowanych czynników zewnętrznych w stosunku do planu. Jeżeli jednak możliwe byłoby wyeliminowanie efektów działania nawet wszystkich zdefiniowanych czynników, to badacz i tak nigdy nie byłby pewien, czy udałoby mu się zidentyfikować wszystkie czynniki. Te czynniki, których badacz nie byłby świadom, mogłyby się stać powodem błędnych wniosków o zależnościach przyczy-nowo-skutkowych. Problem ten można ominąć, stosując inną procedurę przyporządkowywania osób badanych do grupy eksperymentalnej i grupy kontrolnej, a mianowicie procedurę randomizacji. Randomizację można zrealizować, rzucając monetą,
wiek i płeć osób z grupy eksperymentalnej wieki i płeć osób z grupy kontrolnej
© ® © © @ ©
©©©© ©©©©
© ^ © 0 © ®
przeciętny wiek 28,1 lat kobiety: 60% mężczyźni: 40% F — kobiety M — mężczyźni przeciętny wiek 28,0 lat kobiety: 60% mężczyźni: 40%
Ryc. 5.2. Dopasowanie ze względu na rozkład częstości
127
posługując się tablicami liczb losowych czy wykorzystując jakąkolwiek inną metodę gwarantującą, że każda osoba będzie miała jednakowe szanse znalezienia się w grupie eksperymentalnej lub w grupie kontrolnej.
Przypuśćmy, że badacz chce sprawdzić hipotezę o tym, że udział pracowników w procesie podejmowania decyzji dotyczących ich miejsca pracy wpływa na proces produkcji. Pracownicy zostali podzieleni na grupę eksperymentalną i kontrolną. Osobom z grupy eksperymentalnej umożliwiono udział w decyzjach dotyczących planu pracy i jej organizowania. Poziom produkcji w obu grupach mierzono na początku i na końcu eksperymentu. Celem badania było stwierdzenie, czy pracownicy, którzy uczestniczą w procesie decyzyjnym, wytwarzają istotnie więcej w porównaniu z pracownikami z grupy kontrolnej. Poziom produkcji jednakże jest wyznaczony licznymi czynnikami innymi niż udział w procesie decyzyjnym, tj. innymi niż czynnik bezpośrednio włączony do badania. Czynnikami wyjaśniającymi obserwowane różnice mogą być czynniki charakteryzujące jednostkę, takie jak: wiek, sprawność fizyczna, inteligencja czy motywacja. Być może osoby najbardziej wydajne to osoby o wysokiej motywacji, większej inteligencji, bardziej sprawne fizycznie i młodsze. Brak kontrolowania sposobu przydzielania pracowników do grup może spowodować, że do grupy eksperymentalnej zgłoszą się na ochotnika osoby spośród młodszych pracowników, o największej motywacji, bardziej inteligentne i sprawne fizycznie. A to może stanowić wyjaśnienie zwiększonego poziomu produkcji.
Jednym ze sposobów wykluczenia działania tych zmiennych jest dobór parami (por. ryc. 5.1). Innym sposobem jest randomizacja, czyli losowy przydział pracowników do grupy eksperymentalnej i kontrolnej, przeprowadzony za pomocą rzutu monetą lub tablicy liczb losowych (por. dodatek D). Rzut monetą jest prostą metodą — wypadnięcie orła to przydzielenie do jednej grupy, wypadnięcie reszki —do drugiej. Tablicą liczb losowych można się natomiast posługiwać z wielu powodów i na wiele różnych sposobów — na stronie 209 opisujemy, w jaki sposób należy z takich tablic korzystać. Procedura randomizacji zapewnia, że motywacja, inteligencja, sprawność fizyczna i przeciętny wiek będą wykazywały podobne rozkłady w dwóch grupach. W efekcie każdą różnicę w poziomie produkcji pomiędzy grupami będzie można wyjaśnić tym, że pracownicy z grupy eksperymentalnej brali udział w procesie decyzyjnym. Innymi słowy, randomizacja znosi efekty oddziały-wania stałego błędu spowodowanego czynnikami zewnętrznymi w stosunku do planu eksperymentalnego, które mogą być powiązane albo ze zmienną zależną (poziom produkcji), albo ze zmienną niezależną (udział w procesie decyzyjnym). Korzyści tej metody polegają na tym, że pozwala ona na jednoczesną kontrolę wielu czynników nawet wtedy, gdy badacz nie jest świadomy ich oddziaływania. Stosując tę metodę, badacz może wyrównać grupę eksperymentalną i kontrolną pod kątem wszystkich wyjściowych różnic pomiędzy nimi.
Grupa kontrolna. Tworząc grupę kontrolną, która nie jest poddawana oddziaływaniom czynnika eksperymentalnego, badacze kontrolują czynniki związane z planem eksperymentalnym. W sytuacji idealnej grupa eksperymentalna i grupa kontrolna powinny zostać wybrane w sposób losowy lub dopasowane w taki sposób, aby obie miały dokładnie takie same cechy charakterystyczne. Obie grupy są poddawane również identycznym oddziaływaniom w trakcie eksperymentu, z wyjątkiem różnego oddziaływania zmiennej niezależnej. W efekcie cechy sytuacji eksperymentalnej
128
czy zdarzenia zewnętrzne zachodzące w czasie trwania eksperymentu będą wpływać w jednakowy sposób na obie grupy i nie będą mylnie utożsamiane z efektem oddziaływania zmiennej niezależnej.