Spór między empiryzmem i aprioryzmem przyjmował w dziejach filozofii rozmaitą postać. W zaraniu europejskiej myśli filozoficznej, w starożytnej Grecji, aprioryzm występuje ofensywnie i^ odmawia doświadczeniu wszelkiej wartości dla poznania
rzeczywistości, osądzając wiedzę opartą na doświadczeniu jako wiedzę pozorną, która zaznajamia nas z pozorami rzeczywistości/tylko, a nie z rzeczywistością prawdziwą. Punktem wyjścia tej ofensywy, deprecjo-nującej wartość poznania na doświadczeniu opartego, były przede wszystkim złudzenia zmysłowe, podkopu-jące wiarę w świadectwo doświadczenia. Dalej słabła ufność w to świadectwo w miarę wykrywania subiektywnych różnic w spostrzeżeniach różnych osobników, odnoszących się do tego samego przedmiotu. Głównym jednakże powodem, który skłonił niektórych starożytnych filozofów do odebrania doświadczeniu wszelkiego kredytu, było ich przekonanie, że to, co jest naprawdę rzeczywiste, musi być niezmienne. Dowodzili bowiem, że to, co ulega zmianie, mieści w sobie sprzeczność, albowiem zarazem jest jakieś (w pewnym czasie) i takie też nie jest (w czasie późniejszym). (Budowali też różne inne subtelniejsze dowody na to, że wszelka zmiana implikuje sprzeczność). To zaś, co jest sprzeczne w sobie, istnieć — ich zdaniem — nie może. | Ponieważ zaś. doświadczenie ukazuje nam przedmioty podlegające zmianie, zatem to, co nam ono prezentuje, nie jest rzeczywistością prawdziwą, lecz tylko jej pozorem. Zdaniem starożytnych apriorystów z rzeczywistością prawdziwą zaznajomić nas może tylko oderwana od wszelkiego doświadczenia myśl, czyli tzw. rozum.
Twierdzenie, że t_y 1 k o rozum, a nie do-
świadczenie, zaznajamia nas z rzeczywi-
stością, było tezą skrajnego aprioryzm u. Kie-
runek ten posiadał zwolenników prawie wyłącznie wśród myślicieli starożytnych. Oddziałał też szkodliwie na rozwój nauk, odwracając umysły od badań empirycznych, czyli na doświadczeniu opartych, i kierując
^je ku bezpłodnym często spekulacjom. Opóźnił więc proces naukowego poznania przyrody, czyli przyrodoznawstwa. Przygotował też grunt dla poglądu na świat obniżającego doniosłość życia ziemskiego i nakazują-
cego szukać istotnych wartości w zaświatach. Z chwilą gdy potrzeby życia praktycznego okazały się dość silnym motywem, by przełamać to apriorystyczne uprze-dzenie do opartych na doświadczeniu badań nad przyrodą, z chwilą gdy rozkwit badań empirycznych począł
w nowożytnym przyrodoznawstwie święcić triumfy, skrajny aprioryzm stał się doktryną niemalże nie spotykaną.
W czasach nowszych spór między aprioryzmem, upominającym się o uznanie roli poznawczej czynników od doświadczenia niezależnych (apriorycznych), a empiryzmem, podkreślającym doniosłość doświadczenia, przybrał inny charakter. Spór nie toczy się już o to, czy doświadczenie, czy też tzw. rozum zaznajamia nas 4- Zagadnienia...
49
z prawdziwą rzeczywistością, ale o to, czy mamy w ogóle prawo przyjmować jakieś twierdzenia, które by bezpośrednio lub pośrednio nie opierały sią na doświad-
\ czeniu. Twierdzenia, które mamy prawo przyjmować, j choć nie są one oparte na doświadczeniu, nazywa się twierdzeniami a priori.
Empiryzm skrajny. Empiryzm skrajny twier-
dzi, że wszelkie uzasadnione twierdze-
nie musi opierać sią bezpośrednio lub pośrednio na doświadczeniu. Nawet aksjomaty matematyki, nawet naczelne prawa logiki, które najmniej zdają sią być związane z doświadczeniem, są, zdaniem skrajnego empiryzmu, twierdzeniami empi-rycznymi (tzn. opartymi na doświadczeniu). Są one —
wedle tego kierunku — tylko indukcyjnymi uogólnie-niami twierdzeń jednostkowych, z którymi zapoznało nas doświadczenie.
Empiryzm umiarkowany. Tak radykalnemu poglądowi empiryzmu skrajnego przeciwstawia sią zarówno umiarkowany aprioryzm jak też umiarkowany empiryzm. Oba te kierunki twierdzą mianowicie zgodnie, że istnieją twierdzenia, Iktóre mają pełne uprawnienie w nauce, a które mimo to nie opierają sią na doświadczeniu, czyli są twierdzeniami a priori. Różnią sią jednak umiarkowany empiryzm i umiarkowany aprioryzm miądzy sobą w poglądzie na doniosłość tych pełnoprawnych twierdzeń a priori. Umiarkowany empiryzm uznaje za uprawnione twierdzenia aprioryczne tylko takie twierdzenia, które po prostu wyłuszczają jedynie sens zawartych w nich terminów.