Jak w dwu dzialach zycia teoretycznego przeciwstawiaja sie pierwiastki indywidualne i powszechne, tak tez dzieje sie i w zyciu praktycznym, bo ekonomia zmierza ku celom indywidualnym, a etyka ku powszechnym. I jak dwa dzialy zycia teoretycznego sa sobie nierówne, stanowia hierarchie, tak tez i dwa dzialy zycia praktycznego: etyka zaklada ekonomie i posluguje sie nia, tak samo jak logika estetyka; czerpie z niej swój material, ale zmierza ku wyzszym celom. Mozliwa jest uzytecznosc bez moralnosci, ale nie ma postepków o wartosci moralnej, które by nie byly takze uzyteczne.
4. HISTORIA FILOZOFII. Croce nie zajmowal sie wiele podbudowa, uzasadnieniem idealizmu: wlasciwie bylo to dlan rzecza oczywista, nie wymagajaca dowodu, ze duch jest jedynym prawdziwym bytem. Natomiast caly wysilek wlozyl w rozbudowe swego systemu idealizmu, swej „filozofii ducha", 196
jak ja nazywal. Rozbudowal ja w czterech kierunkach. Kierunki te byly wyznaczone przez cztery naczelne idee: piekno, prawde, uzytecznosc i moralnosc. Nie stanowia miedzy soba przeciwienstw ani nie sa czlonami dialektycznego procesu jak u Hegla. Kazda panuje nad samoistna dziedzina duchowej rzeczywistosci. Tworza jednakze postep: intelekt rozwija intuicje, etyka - ekonomie.
Filozofia obejmuje wszystkie te dziedziny. Glebia i rozlegloscia swych zamierzen zblizona jest do religii.
Religia jest niedoskonala, mitologiczna filozo fia, filozofia udoskonalona religia. Obie maja to samo ostateczne zadanie: stworzyc koncepcje rzeczywistosci i zycia, która da uspokojenie umyslowi i sercu.
Totez filozofia moze i powinna pozostawac w lacznosci z religia, tak samo jak nie powinna pozostawac w lacznosci z nauka. Pod tym wzgledem Croce byl w ostrym przeciwienstwie do wiekszosci pradów wspólczesnych.
Filozofia tresci swej nie czerpie ani z obserwacji zycia, ani z nauk szczególowych. Czerpie ja z samej siebie, mianowicie z wlasnej historii. W historii bowiem znajduje wyraz cala dotychczasowa dzialalnosc umyslu. Wierny pod tym wzgledem uczen Hegla, byl Croce przekonany, ze dopiero w historii filozofii wypowiada sie filozofia i ze pelna prawda nie miesci sie w zadnej poszczególnej filozofii, miesci sie tylko w historii filozofii. Dlatego jest ona korona calej filozofii. Osiaga szukana przez filozofów pelna i ostateczna prawde.
ZESTAWIENIE. Idealizm Crocego zajmowal odrebne miejsce wsród systemów idealistycznych. Róznil sie nawet od Hegla, choc do niego nawiazal i dzielil z nim ewolucyjne pojmowanie bytu. Wbrew Heglowi - przemian bytu niepodobna ujac w ogólna formule; wbrew Heglowi - byt jest jednostkowy i konkretny; wbrew Heglowi - najlepiej ujac go mozna przez intuicje, nie przez pojecia. Historyzm, konkretyzm, intuicjonizm, a ponadto ekspresjonizm i estetyzm - to byly wlasciwosci filozofii Crocego, które z niej robily filozofie typowo dwudziestowieczna. Byly w tej filozofii elementy pozytywizmu: z wszystkich idealizmów, jakie wydal wiek XIX i XX, ten byl niewatpliwie najbardziej pozytywistyczny.
Kladl nacisk na fakty - tyle tylko, ze wiecej na estetyczne niz na przyrodnicze.
Oryginalnosc filozofii Crocego tkwila w estetyce. A polegala na utozsamianiu tego, co kazdy sklonny jest rozrózniac: dla Crocego sztuka byla intuicja, intuicja liryzmem, liryzm ekspresja, ekspresja pieknem. Po wtóre zas, polegala na tym, ze na estetyce opierac sie mialo poznanie bytu.
KRYTYKA. Oryginalnosc Crocego byla tedy drogo okupiona: mianowicie utozsamieniem tego, co ma tylko czesciowe podobienstwo. Nie kazde piekno jest sztuka, nie kazda intuicja ekspresja, nie kazda ekspresja pieknem, a sztuka jest nie tylko intuicja,
ale takze ksztaltowaniem materialu. Utozsamienia te byly mozliwe tylko wskutek nie dokladnosci uzywanych przez Crocego pojec. Tak samo jedynie z dwuznacznosci pojec powstac mogla teza o podstawowej roli estetyki dla poznania. Prawda jest, ze zródlem poznania sa konkretne postrzezenia, ale stanowia one tylko jedno ze znaczen intuicji, wlasnie to, które najmniej ma do czynienia z estetyka.
CROCE A GENTILE. Nazwiska te stale bywaja laczone ze soba. Istotnie pracowali poczatkowo razem.
Istotnie obaj byli przedstawicielami wloskiego idealizmu. Jednakze poglady ich sa rózne i tylko bardzo szerokie rozumienie wyrazu „idealizm" pozwala ich umiescic w jednej grupie myslicieli. A nie mniej rózne byly koleje ich zycia i wplyw, jaki wywarli na koleje filozofii.
Giovanni Gen t ile (1875 - 1944) byl od r. 1903 przez 40 lat wplywowym profesorem uniwersyteckim.
Glówna jego praca byla Teoria generale delio spirito come atto puro, 1916. Wraz z Crocem wydawal czasopismo „La Critica", a potem sam od 1920 do 1943 „Giornale Critico Delia Filosofia Italiana".