Te procesy poznawcze poprzedzaj¹ce dzia³anie s¹ niejedne, poniewa¿ w przeciwnym razie osoba dzia³a³aby impulsywnie fla zasadzie prób i b³êdów i nie wiedzia³aby, jak wykorzystaæ dostêpne :ej œrodki i zasoby.
Jak tylko dzia³anie zostanie zapocz¹tkowane, musi zostaæ poddane kontroli poznawczej, by mog³o zostaæ utrzymane. Dzia³anie musi byæ chronione tak, aby nie zosta³o przerwane lub przedwczeœnie porzucone z powodu innych konkurencyjnych intencji, które mog¹ uzyskaæ dominacjê w trakcie wykonywania dzia³ania. Metapoznawcza aktywnoœæ jest potrzebna do zakoñczenia zasadniczego dzia³ania i st³umienia rozpraszaj¹cych, drugorzêdnych tendencji do dzia³ania. Codzienne æwiczenia fizyczne, na przyk³ad, wymagaj¹ procesu samoregulacji, aby zapewniæ wysi³ek i wytrwa³oœæ oraz utrzymaæ inne tendencje motywacyjne w odpowiednim dystansie (takie, jak pragnienie jedzenia, utrzymywania kontaktów spo³ecznych, snu), a¿ te dzia³ania uzyskaj¹ szansê przewa¿enia na ograniczony okres czasu.
Kiedy dzia³anie jest wykonywane, poczucie w³asnej skutecznoœci okreœla wielkoœæ zainwestowanego wysi³ku i wytrwa³oœæ. Ludzie maj¹cy w¹tpliwoœci w odniesieniu do samych siebie maj¹ wiêksz¹ sk³onnoœæ do przewidywania scenariuszy prowadz¹cych do niepowodzenia, martwi¹ siê mo¿liwymi niedoskona³oœciami swojego dzia³ania i porzucaj¹ podjête próby przedwczeœnie. Ludzie obdarzeni optymistycznym poczuciem w³asnej skutecznoœci wizualizuj¹ scenariusze zakoñczone sukcesem, które kieruj¹ dzia³aniem i pozwalaj¹ im wytrwaæ w obliczu przeciwieñstw. W razie natrafienia na nieprzewidziane trudnoœci szybko powracaj¹ do równowagi.
Wykonywanie zamierzonego zachowania zdrowotnego jest dzia³aniem, podobnie jak niewykonywanie ryzykownego zachowania. St³umienie dzia³añ szkodliwych dla zdrowia równie¿ wymaga wysi³ku 1 wytrwa³oœci i dlatego jest równie¿ kierowane procesem wolicjonal-nym, który zawiera plany dzia³ania i kontrolê dzia³ania. Jeœli ktoœ za-iiierza rzuciæ palenie lub picie, musi zaplanowaæ jak to zrobiæ. Na Przyk³ad, bardzo wa¿n¹ rzecz¹ jest unikanie wysoce ryzykownych sy-taacji, w których presja powrotu do na³ogu jest wszechogarniaj¹ca (Marlatt, 1985). Osi¹ganie celów poœrednich podnosi poziom trudnoœci sytuacji, a¿ jednostka mo¿e siê oprzeæ w ka¿dej mo¿liwej sytuacji. Je-
203
œli ktoœ ³aknie papierosa lub porcji alkoholu, kontrola dzia³ania poz\vai mu „przetrwaæ" krytyczn¹ sytuacjê. Na przyk³ad, jednostka mo¿e c? niæ satysfakcjonuj¹ce j¹ porównania spo³eczne, odwo³aæ siê do obra? w³asnej osoby lub po prostu „wzi¹æ siê w garœæ". Im bardziej te me tapoznawcze sprawnoœci i wewnêtrzne dialogi zwi¹zane z radzeniem sobie s¹ rozwiniête oraz im lepiej s¹ dopasowane do specyficznych sv tuacji ryzykownych, tym ³atwiej przymusy te s¹ kontrolowane. Skutecznoœæ w³asna pomaga podtrzymaæ wytrwa³e wysi³ki potrzebne d0 osi¹gniêcia narzuconych sobie celów.
Jednym z g³ównych paradygmatów kontroli dzia³ania jest „wzorzec odroczenia nagrody". Ju¿ dzieci posiadaj¹ metapoznawcze zdolnoœci do st³umienia ochoty na ma³y cukierek, jeœli obieca siê im, ¿e otrzymaj¹ wiêkszy póŸniej; stosuj¹ one w tym celu odwrócenie uwagi i inne techniki (Mischel, 1966, 1973; Mischel, Mischel, 1983). Podobny paradygmat mo¿na znaleŸæ w zapobieganiu chorobom. Je¿eli dzieci szczotkuj¹ i czyszcz¹ nitk¹ dentystyczn¹ zêby regularnie, „maj¹ obiecane" ¿e nie bêd¹ w przysz³oœci cierpia³y z powodu próchnicy lub zapalenia ozêbnej (periodontal desease). Oczywiœcie, wymaga to znacznej si³y woli (po pojawieniu siê intencji), aby osi¹gn¹æ tego typu „gratyfikacjê", której trudno oczekiwaæ od wiêkszoœci ludzi. Po wykonaniu opisanego dzia³ania jednostka ocenia je jako udane lub nie i przypisuje spostrzegane rezultaty do mo¿liwych przyczyn (Weiner, 1980). Zale¿nie od tego zdarzenia poznawczego pojawiaj¹ siê ró¿ne emocje i oczekiwania i si³a woli mo¿e ulec zwiêkszeniu lub zmniejszeniu w kolejnych, podobnych dzia³aniach. Samowzmacnianie uwa¿ane jest za po¿¹dan¹ strategiê metapoznawcz¹.
Wreszcie, nale¿y rozwa¿yæ bariery i u³atwienia sytuacyjne. Jeœli sytuacyjne uwarunkowania s¹ potê¿ne, sprawnoœci metapoznawcze nie wystarczaj¹ dla ochrony jednostki i nie potrafi ona oprzeæ siê pokusom. Dzia³ania s¹ nie tylko funkcj¹ intencji i kontroli poznawczej, lecz pozostaj¹ równie¿ pod wp³ywem spostrzeganego i rzeczywistego otoczenia. Sieæ spo³ecznych powi¹zañ, na przyk³ad, w której ignoruje siê prc ces radzenia sobie z rzucaniem palenia przez jednostkê pal¹c w jej obecnoœci, wytwarza trudn¹ sytuacjê stresow¹, która obci¹¿a si³ê woli jednostki. Je¿eli natomiast wspó³ma³¿onek decyduje siê równie¿ na zerwanie z paleniem, powstaje sytuacja wsparcia spo³ecznego, która umo¿liwia pierwszej osobie wytrwanie w abstynencji, pomimo niskiego p°' ziomu si³y woli.
204
I
Podsumowuj¹c, fazê dzia³ania mo¿na opisaæ na trzech poziomach: oZnawczym, behawioralnym i sytuacyjnym. Poziom poznawczy odnosi jc do procesów samoregulacji, które poœrednicz¹ miêdzy intencjami a ^³aniami. Ten „proces wolicjonalny" obejmuje plany dzia³ania oraz kontrolê dzia³ania i pozostaje pod silnym wp³ywem nie tylko oczekiwañ dotycz¹cych w³asnej skutecznoœci, lecz równie¿ spostrzeganych sytuacyjnych przeszkód i wsparcia.
Wnioski