Następnie, mniej więcej od osiemnastu do dwunastu
tysiÄ™cy lat temu, ludzie zaczÄ™li siÄ™ osiedlać i zajmować kopieniactwem — od tej
pory zaczęły podlegać nieustannym zmianom zasady organizacji społeczności
ludzkich. Porównajmy współczesne spoÅ‚eczeÅ„stwo amerykaÅ„skie — duże, zÅ‚ożone,
zmienne i dynamiczne — z niewielkimi grupami myÅ›liwych i zbieraczy, a
natychmiast ujrzymy, jak wielkie zmiany dokonały się w ciągu ostatnich dziesięciu,
dwunastu tysięcy lat; przy czym większość dopiero w ciągu ostatnich kilku
wieków.
Jednak zmiany nic zawsze siÄ™ kumulujÄ…, stopniowo dodajÄ…c nowe elementy do
tego, co już istnieje. Społeczeństwa bowiem często rozpadają się i znikają, a przez
wiÄ™kszÄ… część trwania epoki rolnictwa — która zaczęła siÄ™ od czterech do piÄ™ciu
tysiÄ™cy lat temu, a skoÅ„czyÅ‚a zaledwie kilka wieków temu — zmiany miaÅ‚y charakter
cykliczny. Pojawiały się imperia, które osiągały swój szczyt pod względem
wielkości, złożoności i rozwoju kultury, po czym rozpadały się, powracając do
prostszych, pierwotnych form. Jednak po pewnym czasie owemu cyklicznemu
ruchowi zaczął towarzyszyć powolny, ale stale nasilający się rozwój technologii,
który z kolei wpłynął na przekształcanie się form gospodarki oraz innych instytucji
(Lenski, Lcnski, Nolan, 1991). Ale ponieważ przebiegał stopniowo i powoli, ludzie
prawie go nic dostrzegali. W końcu jednak nastąpił wielki przełom, który opierał się
na wszystkich tych powolnych zmianach dokonujących się w przeszłości, i
dodatkowo wprowadzał jeszcze nowe czynniki dynamizujące. Przełom ten
nazywamy rewolucją przemysłową, ponieważ zrewolucjonizował on organizację
społeczeństwa ludzkiego; obecnie zaś przeżywamy kolejny okres dynamicznych
zmian — rewolucjÄ™ informatycznÄ…— która w znaczÄ…cy sposób zmieni zarówno
nasz sposób życia, jak i nadchodzących pokoleń.Tak więc zmiany i transformacje
są częścią naszego życia, dlatego warto dowiedzieć się czegoś więcej o tych
podstawowych cechach współczesnej epoki.
CZYNNIKI ZMIAN
Kultura a zmiany społeczne
Ponieważ symbole kulturowe wywierają decydujący wpływ na ludzkie interakcje
oraz organizację społeczeństwa, zmiany dokonujące się w obrębie tych symboli
będą miały głębokie skutki dla stosunków i struktur społecznych. Oczywiście,
zazwyczaj zmianom symboli kulturowych towarzyszÄ… zmiany w strukturach, do
których się one odnoszą, ale obecnie przeanalizujemy istotę oraz znaczenie samych
zmian kulturowych.
Zapewne najważniejszym źródłem zmian społecznych jest technologia, czyli
wiedza o manipulowaniu środowiskiem (Lenski, Lenski, Nolan, 1991). Albowiem
kiedy ludzie zdobyli wiedzę, w jaki sposób wydobywać surowce, a następnie jak
wytwarzać dobra i usługi oraz jak je rozprowadzać, zmieniły się wszystkie stosunki
spoÅ‚eczne. W rzeczywistoÅ›ci wszystkie podstawowe typy spoÅ‚eczeÅ„stw —
myśliwsko-zbicrackie (i te bardziej wyspecjalizowane, jak rybackie i pasterskie),
kopieniackie, rolnicze oraz industrialne — definiowane sÄ… za pomocÄ… swoich
technologii, ponieważ symbole te kształtowały strukturę
194
ich gospodarki. A zatem potężną siłą dokonująca zmian w społeczeństwach
ludzkich jest innowacja, czyli rozwój nowych technologii.
Innym źródłem zmian kulturowych w społeczeństwach ludzkich są przekonania
wartościujące, czyli poglądy, które ludzie mają na temat lego, „jak być powinno" w
odniesieniu do podstawowych dziedzin życia społecznego. Jak dotąd, największą
siłę miały zawsze przekonania związane z religią. W miarę jak pojawiały się nowe
koncepcje na temat tego, co nadprzyrodzone, oraz ludzkich powinności wobec tej
sfery, zmieniały się także podstawowe struktury społeczne. I tak na przykład Max
Weber przedstawił kontrowersyjną tezę (1904), iż protestantyzm sprawił, że ludzie
zaczęli cenić sobie takie wartości, jak ciężka praca, oszczędzanie, inwestowanie i
akumulacja, które stały się bodźcem do rozwoju kapitalizmu oraz industrializacji.
Podobnie w dzisiejszych czasach obserwujemy rozwój islamu na Środkowym
Wschodzie i w północnej Afryce oraz wpływ związanych z nim wartości na system
władzy, edukacji, a także rolę mężczyzn i kobiet w społeczeństwie.
Symbole kulturowe zmieniają się dzięki dwóm podstawowym procesom.
Jednym z nich jest dyfuzja, czyli rozprzestrzenianie się systemów symboli od
jednych populacji do drugich. Podlegają jej języki, wartości, przekonania, normy
instytucjonalne oraz technologie, a proces ten jest dziÅ› doskonale widoczny. Na
przykład w pewnym okresie przekonania oraz normy instytucjonalne, a także
technologie związane z organizacją działalności przemysłowej rozpowszechniły się
z Anglii na kontynent europejski, a następnie na wschód, a zwłaszcza do Japonii;
obecnie przekonania i normy dotyczÄ…ce organizacji pracy wracajÄ… do nas z Japonii,
ponieważ firmy amerykańskie chcą wygrywać w konkurencji światowej. Faktem
jest, że istnienie światowego systemu gospodarki rynkowej oraz wysoko
rozwiniętych środków komunikacji i transportu znacznie przyspiesza i powiększa
zasięg tego rodzaju procesów dyfuzyjnych. Kiedyś były one o wiele powolniejsze,
dzisiaj zaś ich tempo zwiększa się coraz bardziej.
Inne źródło zmiany systemów symboli ma charakter strukturalny. Zmagając się z
nowymi problemami, ludzie reorganizują swoje działania; przy tej okazji dokonuje
się też wymiana symboli kulturowych. Najpierw zmieniają się normy, ponieważ one
bezpośrednio kierują postępowaniem ludzi. Wraz z upływem czasu zaczynają
zmieniać się przekonania o tym, „jak być powinno", ponieważ muszą się one
dopasować do nowych wzorów stosunków społecznych; a kiedy już owe zmiany
w strukturach społecznych, normach i przekonaniach staną się dostatecznie duże i
rozpowszechnione, wówczas mogą zmienić się także wartości, czyli kryteria dobra
i zła. Takie skutki ma na przykład industrializacja w krajach niedorozwiniętych:
zmieniajÄ… siÄ™ lam stosunki ekonomiczne, a to z kolei pociÄ…ga za sobÄ… zmianÄ™ norm,
przekonań i wartości.
Owe zależności pomiędzy zmianami kulturowymi i strukturalnymi są,