9-24; ten¿e. Re¿imy autorytarne a pra-
wo rzymskie, CPH 45/1993, z. 1-2, s. 437-444.
I. Prawo rzymskie jako przedmiot badañ naukowych
Prawo rzymskie wœród dyscyplin naukowych o kulturze antycznej zajmuje 426
pozycjê szczególn¹. Wykszta³cenie siê nauk o kulturze antycznej jest zas³ug¹
okresu odrodzenia. Studia nad prawem rzymskim s¹ jednak znacznie wczeœ-
niejsze. Prawo rzymskie, w swej warstwie publicznoprawnej, stanowi³o in-
strument s³u¿¹cy do podbudowania idei continuatio imperii cesarzy rzym-
skich i Koœcio³a. Zapewnia³o ono ci¹g³oœæ procesu historycznego, spajaj¹c
mo¿e najsilniej œwiat staro¿ytny ze œredniowiecznym i wspó³czesnym. Cesarz
Henryk IV, którego doradc¹ by³ Irnerius, by³ pierwszym w³adc¹ œredniowiecz-
nym, który konsekwentnie zwa³ siebie "królem Rzymian" (rex Romanorum).
W okresie œredniowiecza zaczê³y siê rozwijaæ równie¿ studia nad prywa- 427
tystyczn¹ warstw¹ prawa rzymskiego. Chocia¿ podstaw¹ prymitywnego obro-
tu prawnoprywatnego w dawnej zachodniej czêœci cesarstwa rzymskiego by³y
zbiory zwulgaryzowanego prawa przedjustyniañskiego, a nie szczytowe osi¹-
gniêcie rzymskiej myœli prawniczej, jakim by³a kompilacja Justyniana, prze-
kazuj¹ca w Digestach dzie³o klasycznej jurysprudencji rzymskiej, to jednak
ju¿ w okresie œredniowiecza studia nad rzymskim prawem justyniañskim by³y
powa¿nie rozwiniête. Szko³a prawa w Rawennie, a nastêpnie szko³y boloñ-
skich glosatorów i komentatorów, mimo ¿e wyrasta³y z ducha œredniowiecza,
by³y jednak przejawem nowego sposobu podejœcia do prawa rzymskiego: dla
boloñskich glosatorów, którzy odkryli bogactwo myœli prawniczej zawartej
w Digestach justyniañskich, dzie³o Justyniana (mimo ¿e wci¹¿ by³o traktowane
Nb. 426-427
322 Rozdzia³ XI. Pojustyniañskie dzieje prawa rzymskiego
jako ksiêga œwiêta, odbijaj¹ca nie antyczny, lecz aktualny obraz œwiata) sta³e
siê przedmiotem dog³êbnej analizy filologicznej i systemowej; dla komenta-
torów opracowane przez glosatorów prawo rzymskie sta³o siê instrumentem
s³u¿¹cym do rozwi¹zywania aktualnych potrzeb obrotu prawnego. Wprowa-
dzenie przez komentatorów do prawa justyniañskiego elementów prawa statu-
towego miast w³oskich dawa³o mo¿noœæ praktycznego zastosowania prawa
rzymskiego w obrocie prawnym. St¹d te¿ prawo rzymskie traktowane byle
tutaj g³ównie jak prawo aktualnie obowi¹zuj¹ce. Ten rodzaj podejœcia do stu-
diów i nauczania prawa rzymskiego jest okreœlany jako mos italicus iura do-
cendi - w³oski sposób wyk³adania prawa. Wykszta³cony w oparciu o mos
italicus iura docendi, usus modernus pandectarum by³ podejœciem do pra-
wa rzymskiego, które trwa³o jeszcze w XVIII wieku i znalaz³o swój epilog
w XIX-wiecznej pandektystyce.
428 Reakcja odrodzenia na mos italicus iura docendi znalaz³a swój wyraz g³ów-
nie w nurcie humanizmu prawniczego we Francji (mos gallicus iura docendi}.
Krytyka prawa rzymskiego jako prawa aktualnego wi¹za³a siê z krytyk¹ praw-
ników prowadz¹cych ja³owe dyskusje, których znaczenie ros³o dziêki niejas-
noœci prawa, daj¹cego mo¿noœæ stosowania pokrêtnych interpretacji. Holman,
od którego wywodzi³a siê póŸniejsza krytyka prawa rzymskiego, pisa³, ¿e "wiêk-
szoœæ dyskusji nad prawem rzymskim opiera³a siê na sporach wynik³ych
z interpretacji zasad gramatyki ³aciñskiej".
Przedstawiciele mos gallicus iura docendi reprezentowali dwa nurty ba-
dañ nad prawem rzymskim:
1. Przedstawiciele tego nurtu humanizmu prawniczego, który mo¿na okreœliæ
jako "historyczno-filologiczny", po³o¿yli punkt ciê¿koœci na badania Ÿró-
de³ prawa rzymskiego nie tylko pochodz¹cych z kodyfikacji justyniañ-
skiej. Przedstawiciele tego nurtu badawczego zapocz¹tkowali badania nad
interpolacjami justyniañskimi. Zaczêli te¿ dokonywaæ palingenezji tek-
stów prawniczych rzymskich. Wielkim osi¹gniêciem tych badañ by³y wy-
dawnictwa przedjustyniañskich prawniczych tekstów Ÿród³owych i t³uma-
czenia na jêzyk ³aciñski tekstów greckich. Angelus Policianus, wydaj¹c
greck¹ parafrazê Instytucji Justyniana, przyczyni³ siê do zmiany spojrze-
nia na dzie³o Justyniana. Jacaues Cujas (Cujacius) swymi badaniami hi-
storyczno-filologicznymi nad prawem rzymskim zainicjowa³ póŸniejsze
badania nad histori¹ prawa rzymskiego, traktowanego nie jako obowi¹zu-
j¹cy system prawny, lecz jako element wiedzy o œwiecie antycznym i jego
kulturze.
2. Inny nurt humanizmu prawniczego (tzw. humanizm systematyczny) widzia³
w prawie rzymskim instrument dla stworzenia nowoczesnego systemu praw-
Nb. 428
§ 49. Nauka prawa rzymskiego 323
nego. Nieprzejrzysty sposób przedstawienia prawa w Ÿród³ach rzymskich
utrudnia³ wykorzystanie osi¹gniêæ rzymskich we wspó³czesnej praktyce
prawnej. Przedstawiciele tego nurtu, jak P. de la Ramee, J. Coras, J. Bodin,
pragnêli usystematyzowaæ przedstawienie prawa rzymskiego i tym samym
umo¿liwiæ jego stosowanie. Wychodzili od wyra¿anej przez Cycerona idei
przedstawienia prawa rzymskiego w sposób zgodny z wymogami syste-
matyki naukowej (ius æmie in artem redactum). Z tego nurtu wywodz¹
siê póŸniejsze prace, które odegra³y wa¿n¹ rolê w tworzeniu nowoczes-
nych kodyfikacji prawa w okresie oœwiecenia i w pocz¹tkach XIX wieku.
Mo¿na wymieniæ tu przede wszystkim dzie³o Jean Domat, Les loix civiles
dans lew ordre naturel (1689-1694).
W powstaj¹cych w koñcu XVIII i pocz¹tkach XIX wieku kodyfikacjach, 429
wyros³ych na gruncie idei prawa natury, prawo rzymskie mia³o reprezento-
waæ m¹droœæ wieków i stanowiæ wyraz naturalnego rozumu (rafio naturalis).
J. Portalis, jeden z g³ównych twórców Kodeksu Napoleona, nawi¹zuj¹c do
krytyki, ¿e tworzony kodeks cywilny opiera siê zbytnio na prawie rzymskim,
mówi³: "Niektórzy zdaj¹ siê ubolewaæ, ¿e w poddanym pod dyskusjê projek-
cie kodeksu cywilnego brak wielkich koncepcji. Skar¿¹ siê, ¿e widaæ w nim
powrót do prawa rzymskiego. (...) Nie mylimy siê - Obywatele ustawodawcy
- zbyt œmia³a nowoœæ jest czêsto jedynie olœniewaj¹cym b³êdem, którego po-
³ysk podobny jest do prochu, uderzaj¹cego to samo miejsce, które oœwietli³.
(...) Nowe teorie s¹ jedynie systemami stworzonymi przez jednostki; dawne
maksymy wyra¿aj¹ ducha wieków".
Wiek XIX cechuje zasadniczo odmienne podejœcie do prawa rzymskiego. 430
Na gruncie niemieckiej szko³y historycznej wykszta³ci³a siê tzw. pandektysty-
ka, dla której rzymskie prawo justyniañskie i wyros³a na jego gruncie doktry-
na by³y systemem prawa aktualnie obowi¹zuj¹cego, wyros³ym na gruncie
historycznych przemian prawa. PowolnoϾ prac nad niemieckim Kodeksem
cywilnym by³a spowodowana m.in. rozwojem pandektystyki, której doktryna
stanowi³a swego rodzaju surogat prawa stanowionego. Klasycy szko³y pan-
dektów - Gluck, Yangerow, Brinz, Demburg, Winscheid - oderwali prawo
rzymskie od jego historycznych Ÿróde³, tworz¹c w oparciu o Ÿród³a prawa