Na prze³omie XI i XII wieku zwiêkszy³a siê znacznie aktywnoœæ szkó³ katedralnych; jedn¹ z przyczyn tego zjawiska by³ rozwój miast i towarzysz¹cy mu rozkwit cywilizacji urbanistycznej. W ci¹gu XII wieku niektóre szko³y osi¹gnê³y niezwykle wysoki poziom. W wiêkszych oœrodkach miejskich (najwczeœniej w Pary¿u i w Bolonii) zaczê³y powstawaæ — analogicznie do rzemieœlniczych cechów — zwi¹zki (korporacje) mistrzów i uczniów (universitas magistrorum et scholarium), które da³y pocz¹tek szko³om wy¿szym zwanym pocz¹tkowo studium generale, a wkrótce te¿ universitas (dos³.: powszechnoœæ). Pierwsze uniwersytety by³y zorganizowane w wydzia³y (facultas — to pocz¹tkowo zrzeszenie
wyk³adowców) oraz nacje (natio — to nazwa korporacji studentów pochodz¹cych zasadniczo z jednego kraju). Uniwersytety posiada³y daleko id¹c¹ autonomiê, w tym wy³¹czne prawo nadawania stopni naukowych i nauczania w ca³ym œwiecie chrzeœcijañskim; dysponowa³y te¿ immunitetami zapewniaj¹cymi im niezale¿noœæ prawn¹ od w³adz miejskich. Poszczególne oœrodki zas³ynê³y specjalnoœciami naukowymi, np. w studium generale w Pary¿u (od oko³o po³owy XIII wieku zwane Sorbon¹, dla upamiêtnienia jednego z fundatorów kolegium studenckiego, Roberta de Sorbon) uprawiano g³ównie sztuki wyzwolone (do których zaliczano te¿ filozofiê) oraz teologiê; w Bolonii — prawo kanoniczne (koœcielne) i rzymskie (cywilne); w Montpellier we Francji oraz w Salerno w Italii — medycynê. W ci¹gu XII i XIII wieku powsta³a wiêkszoœæ najs³awniejszych uniwersytetów europejskich: w Oxfordzie (w. XII/XIII), Cambridge (1209), Padwie (1222); w XIV wieku dosz³y dalsze, m.in.: w Rzymie (1303), Orleanie (1309), Florencji (1321), Pizie (1343), Pradze (1348), Krakowie (1364). Oœrodki te pulsowa³y ¿yciem intelektualnym i pasj¹ poznawcz¹, rodzi³y siê w nich nowe idee i teorie naukowe; tu te¿ toczy³y siê polemiki filozoficzne i teologiczne (np. spór o pierwszeñstwo rozumu lub wiary, spór o uniwersalia, o auctores antiqui lub moderni). W XIII wieku, w okresie rozkwitu scholastyki na uniwersytecie paryskim, du¿¹ rolê naukow¹ i intelektualn¹ odegrali uczeni zakonni, zarówno franciszkanie (minoryci) jak i dominikanie; czo³owym reprezentantem tych ostatnich by³ œw. Tomasz z Akwinu. Pojawienie siê uniwersytetów w pejza¿u cywilizacyjnym œwiata zachodniego spowodowa³o prawdziw¹ eksplozjê kultury umys³owej, zw³aszcza teologiczno-filozoficznej i prawnej, staj¹c siê jednym z czynników sprzyjaj¹cych najpierw „renesansowi XII wieku", a nastêpnie — recepcji doktryny Arystotelesa na prze³omie XII i XIII stulecia. Spowodowa³o tak¿e ukszta³towanie siê nowej elity umys³owej: inteligencji, która musia³a znaleŸæ dla siebie miejsce w oœrodkach rodz¹cej siê i rozkwitaj¹cej kultury miejskiej.
Ksi¹¿ki. Podstawowym narzêdziem pracy oraz Ÿród³em wiedzy intelektualisty by³a ksi¹¿ka. Ksiêgi spisywano pocz¹tkowo g³ównie w klasztornych skryptoriach, z czasem te¿ w powstaj¹cych w miastach wyspecjalizowanych warsztatach kopistów. Na uniwersytetach, gdzie by³o du¿e zapotrzebowanie m.in. na podrêczniki, zatrudniano zawodowych przepisywaczy b¹dŸ specjalnie przysposobionych studentów. Innym miejscem powstawania nie tylko dokumentów, listów, ale równie¿ ksi¹g (zw³aszcza dzie³ historiograficznych) by³y kancelarie monarsze. Ksiêgi kopiowano lub pisano pod dyktando. G³ówn¹ form¹ œredniowiecznej ksi¹¿ki by³ kodeks, powstaj¹cy z luŸnych pocz¹tkowo sk³adek, osobno zapisywanych, nastêpnie zaœ zszywanych i oprawianych przez introligatora. Oprawy, powstaj¹ce najczêœciej z desek obci¹ganych skór¹, by³y niekiedy bardzo ozdobne, wzbogacane metalowymi elementami, a nawet wybijane drogimi kamieniami. Do najbardziej okaza³ych nale¿¹ ksiêgi stanowi¹ce w³asnoœæ monarchów i koœcielne ksiêgi liturgiczne. Pisano na pergaminie (niekiedy wczeœniej pokrywanym farb¹) lub papierze, który pojawi³ siê w Europie oko³o po³owy XII wieku za poœrednictwem Arabów, a rozpowszechni³ siê zw³aszcza w XIV stuleciu. Na poliniowanych wczeœniej kartach skryptor pisa³ gêsim lub ³abêdzim piórem u¿ywaj¹c atramentu (inkaustu) czarnego b¹dŸ czerwonego — przeznaczonego do rubrykowania (rubrica — czerwona farba) tytu³ów, inicja³ów lub nawet niektórych wyrazów. Ksi¹¿ki œredniowieczne by³y bogato zdobione. Ze szczególnym pietyzmem wykonywano wielobarwne inicja³y. Bordiury (pasy otaczaj¹ce tekst) pokrywano ozdobami roœlinnymi (tzw. floratur¹), ale te¿ motywami zwierzêcymi lub nawet ma³ymi kompozycjami figuralnymi, o skomplikowanej niekiedy
31
Oprawa Ewangeliarza Anastazji, poi. XII wieku
-
raif &Ftsra.itfe*i lara qtamlbmi quotf. iain uiurarr
aoM-
unmfoj;
.i!Hn!'i B f.SsK Btfli
Media aetas w Europie
Biblia pauperum, ksi¹¿ka drzeworytowa z XV wieku Biblia Jana Gutenberga z domalowanymi rêcznie motywami zdobniczymi