Novalis notuje: „filistrzy ¿yj¹ tylko powszednim
¿yciem" i okreœla ¿ycie powszednie jako „ kr¹g przyzwyczajeñ ", na który sk³adaj¹ siê
tylko ³atwo dostêpne, powtarzaj¹ce siê czynnoœci [Bluetenstaub nr 777. Nale¿y do
nich nie tylko praca, ale w równej mierze przyjemnoœci. [...] Filister tkwi uparcie przy
drobiazgach, zasadach i przy konwencjach, ale tak¿e ulega modom. Poniewa¿ chce
on wszystko osi¹gn¹æ w „¿yciu doczesnym " [Novalis] i poch³ania go „¿a³osna troska
o jutro" [Tieck] pozostaæ musz¹ dla niego zamkniête obszary tego, co nadnaturalne.
22 Duden. Deutsches Uniwersalwoerterbuch, Mannheim, Wien, Zuerich, Dudenverlag 1989.
23 O. Walzel, Deutsche Dichtung von Gottsched bis ¿ur Gegenwart, Potsdam 1930, Band II, s. 38.
24 J. Goethe, Xenien, cyt. wg Deutsche Literatur Lexikon. Biographisches und Bibliographisches
Handbuch von Wilhelm Kosch, Band III, Bem 1956, s. 2048.
12 HISTORIA HAZWY W MEMCZECH
Filister podporz¹dkowuje siê wzglêdom u¿ytecznoœci: przewa¿a w nim racjonalne
nastawienie wobec œwiata 2C>.
Nie tyle mo¿e do upowszechnienia, co do ukszta³towania przenoœnego znaczenia
nazwy w krêgu kultury niemieckiej przyczynili siê g³ównie autorzy komedii i poe-
ci romantyczni, zw³aszcza Clemens Brentano jako autor poematu satyrycznego
Der Philister vor, in und nach der Geschichte [1811] i Joseph Eichendorff utworem
Krieg den Philistern [1824]. Wspomniany historyk literatury, Oskar Walzel, przypisuje
antyfilisterskie d¹¿noœci wielu utworom romantycznym, nie wskazuje jednak,
niestety, w których z nich termin ten jest u¿ywany.
Termin filister wystêpuje np. w regulaminie otoczonego legend¹, tak zwanego
Tischgesellschaft [dos³ownie: towarzystwo sto³owe], dzia³aj¹cego od roku 1809
w Berlinie, a przekszta³conego póŸniej w skrajnie konserwatywne Christlich-deu-
tsche Tischgesellschaft. W jego posiedzeniach brali udzia³ najbardziej wp³ywowi
w tym czasie ideolodzy m³odzie¿y akademickiej: Ciausewitz, Fichte i Arndt. Do tej
swego rodzaju nieformalnej grupy, zbieraj¹cej siê co niedziela na dyskusje i rozmo-
wy o literaturze i polityce [do której nale¿eli tak¿e Arnim, Kleist, Mueller i C. Bren-
tano], wed³ug regulaminu, nie mieli dostêpu ¯ydzi i filistrzy2^.
W utworach romantyków, np. Novalisa i Brentano opozycja wobec filistra ma
charakter g³ównie œwiatopogl¹dowy, nie uwzglêdnia spo³ecznego t³a krytykowa-
nych, jednostkowych postaw. W wiêkszym stopniu uzale¿nienie cz³owieka od
instytucji i realiów wspó³czesnych w swoich atakach na filistrów bior¹ pod uwagê
np. Kleist i Hoffman. Mniej wiêcej od roku 1808 romantyczni twórcy kszta³tuj¹
swoich pozytywnych bohaterów w opozycji do filistra, w którego przekszta³ca³ siê
mieszczanin, psuty powoli przez pilnoœæ w interesach, dobrobyt, pogoñ za zyskiem
i przystosowanie 27.
Poeci romantyczni z krêgu M³odych Niemiec domagaj¹cy siê prawa do fantazji
i swobody uczuæ piêtnuj¹ przede wszystkim w¹skie i ciasne mieszczañskie idea³y
oraz wszelkie formalne, prawne i zwyczajowe normy ograniczaj¹ce ¿ycie jednostki.
Pos³uguj¹ siê przy tym terminem filister jako nazw¹ ludzi nie buntuj¹cych siê,
a nawet zadowolonych ze swej praktycznej i pozbawionej idea³ów egzystencji.
Wspieraj¹c poczynania poetów m³odoniemieckich, Ludolf Wienbarg uznaje nawet
walkê z filisterstwem za najwa¿niejszy rys ca³ej formacji. W Estetycznych bataliach
[1834] stwierdza m.in.: kto pisze dla m³odych Niemiec [...] wypowiada wojnê wszystkim
staroniemieckim filistrom i bêdzie ich zwalczaæ a¿ do popularnej szlafmycy 28.
25 Epochen der deutschen Literatur, Herausgeber Joachim Bark, Dietrich Steinbach, Hildegard Witten-
berg. Stuttgart 1989, s. 213.
26 Deutsche Literatur Lexikon[...lvon W. Kosch, wyd. cyt., s. 2049.
27 Epochen der deutschen Literatur, wyd. cyt., s. 181.
28 L. Wienbarg, Estetyczne batalie, cyt. wg: M. Wawrykowa, U progu nowoczesnoœci. Szkice z dziejów
kultury niemieckiej XVIII i XIX w., Warszawa 1989, s. 253.
HISrOlOAMZWWHIEMCZECH 13
Atakowanie niemieckiego filisterstwa, wyra¿aj¹cego siê jego zdaniem w bezp³od-
nym marzycielstwie sytych mieszczan, w zaniechaniu ruchu reformatorskiego na
rzecz d¹¿eñ wy³¹cznie ekonomicznych, jest jednym z g³ównych w¹tków twórczoœci
H. Heinego. W poemacie Atta Troll i w cyklu satyrycznych obrazków zatytu³owa-
nych Niemcy. Baœñ zimowa poeta bezlitoœnie oœmiesza niemiecki sentymentalizm
i specyficzny, granicz¹cy z nacjonalizmem partiotyzm, skromnoœæ i prozaicznoœæ
marzeñ swoich rodaków, które dotycz¹ wy³¹cznie spraw materialnych i rodzinnych.
W zakoñczeniu utworu ironicznie ¿yczy swoim wspó³czesnym, aby niebo wybawi³o
ich od wojny, chwaty, wielkich dzie³7C>.
Terminem filister pos³uguje siê te¿ Arthur Schopenhauer, którego pogl¹dy
kszta³towa³y siê w czasach nasilenia patriotycznej euforii przed wojn¹ francu-
sko-prusk¹. Zawsze krytyczny filozof nie ulega propagandzie apologetów niemiec-
koœci, nie nawi¹zuje te¿ bli¿szych stosunków z grup¹ Arndta i Brentano. Przeby-
waj¹c w czasie studiów w Jenie i w Berlinie, a w czasie bezpoœrednich dzia³añ
wojennych w Weimarze i DreŸnie — g³ównych oœrodkach ruchów studenckich
i romantycznych — pos³uguje siê u¿ywan¹ w tych krêgach terminologi¹. Przede
wszystkim jednak w swoich pracach piêtnuje przeciêtnoœæ i zmaterializowanie.
Terminem filister okreœla zwyk³ych, pozbawionych odwagi przeciwstawienia siê
woli ¿ycia przeciêtnych ludzi, w porównaniu z którymi Jeder Heros isteinSamson50.
Oprócz filozoficznych i spo³ecznych czynników na charakterystykê filistra znacz-
ny wp³yw wywieraj¹ okolicznoœci historyczne towarzysz¹ce procesowi kszta³towa-
nia siê nazwy. Rozszerzanie znaczenia s³owa oraz zakresu jego u¿ycia — przejœcie
z gwary studenckiej do jêzyka literackiego i ogólnego — dokonuje siê w znamien-
nym dla Niemiec okresie, na prze³omie XVIII i XIX wieku, przed i w czasie wojny
wyzwoleñczej 1810 — która ma bezprecedensowy w dziejach tego kraju charakter
ruchu ogólnonarodowego. Na fali przekszta³ceñ spo³ecznych i ustrojowych do
g³osu dochodzi wtedy walcz¹ce o swoje prawa mieszczañstwo, a w jego walce
o emancypacjê wiod¹c¹ rolê odgrywaj¹ œrodowiska i organizacje studenckie. By³y
one stosunkowo liczne, bo jak podkreœla nieco ¿artobliwie M. Wawrykowa^1,
ambicj¹ niemal ka¿dego z w³adców licznych niemieckich pañstewek by³o posiada-
nie oprócz w³asnej trupy teatralnej tak¿e w³asnego uniwersytetu.
Na uniwersytetach, których liczba wzros³a znacznie w ci¹gu XVII wieku (powsta-
³y wtedy uczelnie w Halle, we Wroc³awiu, Getyndze, Erlangen, a w koñcu —
w Berlinie i w Bonn), kszta³ci³o siê w 1805 roku 7 000 studentów, a dwadzieœcia
lat póŸniej ju¿ 15 000 (przy ogólnej liczbie mieszkañców 24,5 min w roku 1800)32.
Nie sama jednak wielkoœæ, ale wieloraka aktywnoœæ œrodowisk akademickich, ich