Forma ta daje moliwoci ostrej krytyki w tych wypadkach, gdy brak
106
jest podstaw do przeprowadzenia dowodu prawdy. Zrczne zaszyfrowa-nie pozwala na osignicie zamierzonych skutkw przy znacznie mniejszym ryzyku piszcego. Zarazem osoba "zniesawiona", o ile nie jest wyranie okrelona, nie bdzie przeprowadza procesu, gdy trudno byoby jej obali fikcj.
Esej jest dyskusyjn form literacko-dziennikarsk, zajmujc si zagadnieniami bardziej prdw umysowych literatury itp. ni osb. Ze wzgldu za na niewielkie zainteresowanie osobami oraz rodzajow kulturaln form (zgodnie z intencjami jego- twrcy Montaigne'a), stanowi on minimalne zagroenie dla czci ludzkiej.
Najwiksze stosunkowo' moliwpci ewentualnego zniesawienia daje powies odcinkowa utrzymana w; jaewnej konwencji rodowiskowej, symbolicznie tylko, a czasem wcale nie zaszyfrowana w wypadku nadania nazwisk osb rzeczywistych negatywnym bohaterom powieci. W naszych warunkach tego rodzaju moliwoci istniej w niewielkim zakresie. Powie odcinkowa zaczyna po pewnym okresie zastoju znw si rozwija, jednak nie w kierunku wykorzystywania moliwoci gatunku do zniesawie.
Mog istnie pewne moliwoci zniewag przy nowelach prasowych, ktre czsto s literackim przedstawieniem znanych procesw, wydarze itp. Niemniej jednak, aby skaza autora powieci odcinkowej lub noweli prasowej za zniewag, sd winien rozway elementy przedmiotowe od strony spoecznego odbioru gatunku.
Znacznie wiksze moliwoci, ni poprzednio' omawiane rodzaje, daj wiersze okolicznociowe, czsto spotykane w prasie lokalnej. Trudno je w szeregu wypadkw zaliczy bezporednio do poezji - raczej s pozostaoci osiemnastowiecznej rymowanej publicystyki.
Zagadnienia te zreszt tylko sygnalizuj wobec minimalnych moliwoci zaistnienia ich w praktyce.
OCHRONA CZCI A GATUNKI SATYRYCZNE
Satyra jest zjawiskiem midzygatunkowym, podobnie jak krytyka, posiada jednak swe specyficzne, cile tylko satyryczne rodzaje. Wyrnia si dwie formy satyry: satyr waciw, dc do wywoania rodkami rodzaju okrelonych zmian w wiadomoci odbiorcw, oraz art dcy jedynie do pewnego jakby wstrzsu w psychice odbiorcy, przejawiajcego si w wybuchu "wesooci". Od strony prawnej, satyra, o ile utrzymuje si w zwyczajem przyjtych granicach (s one nieuchwytne oglnie biorc i dlatego kady przypadek naley analizowa oddzielnie), nie narusza ani rwnowagi midzy spoecznym uznaniem a wewntrznym przewiadczeniem jednostki o jej zgodnoci z ideaem rodowiskowym, ani te nie stanowi oczywistego naruszenia godnoci
108
osobistej - jest kontratypem analogicznym do krytyki. Wynikiem odbioru satyry jest miech, a zatem wzbudzenie okrelonej "wesooci spoecznej", do ktrej przycza si niekiedy i ten, z ktrego' artuj. Oczywicie zaley to od osobistego poczucia humoru danej jednostki oraz zwyczajowego uznania praw satyry. Zatem zadaniem satyry jest ukazanie rodkami rodzaju i omieszenie spoecznych i osobistych ludzkich wad, zwyczajw itp. w formie waciwej satyry (spoecznej dezaprobaty), jak te w formie artu, bdcego przejawem li tylko rodowiskowo uznanego humoru (odbir jego jest bardzo rny). Niezalenie od tego, w rnych gatunkach dziennikarskich i literackich moe wystpowa ubocznie, podporzdkowana konwencjom zasadniczego rodzaju forma satyryczna, a wic i jej przekroczenia, czyli ekscesy, jak np. przy
polemikach.
rodkami dziaania s: wykazywanie oczywistej, absurdalnej sprzecznoci rzeczywistego dziaania ze zdrowym rozsdkiem (satyra naturalna), lub karykaturalna deformacja rzeczywistoci, ujawniajca absurdalno w celu wywoania efektu komicznego (satyra stosowana). Ele^ mentem wanym .z punktu widzenia ochrony czci, a wyrniajcym m. in. satyr od krytyki, jest agresywno satyry 15. Take ma znaczenie fakt, i z gatunkami satyrycznymi zwizana jest sankcja satyryczna, czyli pewna dezaprobata okrelonych czynw w formie omieszajcej. Jest ona grona ze wzgldu na "si miechu", aczkolwiek stonowana pewnym brakiem bezporedniej postulatywnoci gatunkw satyrycznych. Osob omiesza si fragmentarycznie, nie dajc jednak przyjcia okrelonego' dziaania, cho moe wynika std porednio konieczno zaprzestania czynnoci satyrycznie napitnowanej.
satyra rozpada si na dwie grupy:
1) satyra abstrakcyjna, ujmujca w rodzajowej konwencji zjawi-
ska w formie uoglnionej, a zatem dla czci jednostki nie stanowi ona
istotnego zagroenia, cho moe narusza cze pewnych zbiorowoci.
Element fikcji i uoglnienia (przeto i zaszyfrowania) rzeczywistoci prze
sdza o braku zainteresowa sprawami jednostek. Moliwoci ekscesw
cakiem wykluczy nie mona, jednak dla przyjcia zniesawienia, okre
lonej osoby, musz one by wyrane, nie za dorozumiane;
2) Satyra konkretyzujca okrelone zjawiska, osoby zrzesze
nia, bd jako satyra dydaktyczna, bd te interwencyjna. Satyra kon
kretna stanowi ju wyrane, w razie przekroczenia konwencji rodzaju,