Interpretacje totalitaryzmu różnią się między sobą zarówno pod
względem charakterystyki jego przejawów, jak i rozumienia jego
ostatecznych przyczyn. Wydaje się jednak, że wszelkie przejawy
tego zjawiska są pochodną właściwej mu ideologii oraz sposobów
wprowadzania jej w życie8.
Każda ideologia o charakterze uniwersalnym może potencjalnie
służyć jako parawan dla realizacji totalitarnego projektu świata9.
Jednakże, do istotnych cech ideologii stricte totalitarnej zalicza się
6 R. Backer, Totalitaryzm, s. 8. Zob. także: P. Baehr, Totalitarianism,
s. 2343: „Karl Popper found protototalitarianism in Plato. Мах Horkheimer and
Theodor Adorno spied a totalitarian dialectic evolving out o f an Enlightenment
fixation on mathematical formalization, instramental reason, and the love of the
machinę. J. L. Talmon discovered a creedal, totalitarian democracy arising from
one tendency among eighteenth-century philosophies”; Ł. Dominiak, Totalitaryzm, s. 173: Karl Wittfogel odnosił termin totalitaryzm „do uzależnionych od skali wylewów rzek wschodniej despotii (tzw. hipoteza hydrauliczna), Nicholas
Sergeyevitch Timasheff rozumiał totalitaryzm jako nieograniczone rozszerzenie funkcji państwa, co pozwalało traktować państwa socjaldemokratyczne jako totalitarne, a jeszcze przed 1944 Aldous Huxley oskarżał o totalitaryzm członków brytyjskiej Partii Pracy”.
7 R. Backer, Totalitaryzm, s. 9.
8 Nieco inne stanowisko zob. Ł. Dominiak, Totalitaryzm, s. 177: „Wśród
podstawowych cech charakterystycznych reżimów totalitarnych można wskazać dominację ideologii o cechach gnostyckich obejmującej wszelkie aspekty życia ludzkiego, jedną masową, hierarchicznie zorganizowaną monopartię polityczną o znacznej roli przywódcy, rozbudowany aparat terroru, uspołecznioną gospodarkę oraz (próbę stworzenia) nowego człowieka”.
9 Zob. R. Backer, Totalitaryzm, s. 14.
Ks. Paweł Tarasiewicz
dążenie do sprawowania nieograniczonej władzy nad człowiekiem
w celu podporządkowania go racjom uznanym za wyższe, takim
jak państwo, klasa, rasa itp.10 Na przykład Carl Joachim Friedrich
twierdzi, że totalitarna ideologia jest doktryną obejmującą wszystkie
aspekty ludzkiego życia. Dlatego też charakteryzuje się ona obecnością we wszystkich dziedzinach kultury (tj. w nauce, moralności, sztuce i religii), przymusowością (musi być przynajmniej biernie
akceptowana przez społeczeństwo), apodyktycznością (apriorycznie i całkowicie decyduje o obecnym stanie rzeczy), a także określonym planem na przyszłość. Juan Linz podkreśla, że ideologia tego typu, choć może być bardziej lub mniej zaawansowana intelektualnie, stanowi o tożsamości grupy sprawującej władzę i legitymizuje wszelkie podejmowane przez nią działania. Z kolei Hannah Arendt
dodaje, że irracjonalność ideologii jako źródła wiedzy o społeczeństwie sprawia, iż celem totalitaryzmu staje się przekształcenie 10
Por. P. Baehr, Totalitarianism, s. 2342; J. Dobrowolska-Polak, Międzynarodowa reakcja na masowe naruszenia praw człowieka w kontekście ograniczania suwerenności państw, w: Totalitaryzm - przeszłość czy realne zagrożenie?, red. R. Fiedler, S. Wojciechowski, Poznań 2001, s. 41-42: „Organy państw totalitarnych naruszają wszystkie przynależne człowiekowi prawa i swobody,
które mają chronić jego godność i nietykalność oraz gwarantować wolność wyboru postępowania i drogi rozwoju. Naruszają: prawo do życia, wolność od tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania, wolność od pracy
przymusowej i obowiązkowej, prawo do uznania podmiotowości prawnej, wolność od dyskryminacji, równość praw i zasadę jednakowej ochrony prawnej, prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, prawo do rzetelnego procesu, wolność od karania bez podstawy prawnej, prawo dostępu do skutecznych środków ochrony praw. Nie respektują wolności myśli, sumienia i wyznania,
wolności wypowiedzi, wolności poruszania się, prawa własności, prawa do
prywatności, wolności zgromadzeń i stowarzyszeń. Z prawa do uczestniczenia