Marks 1968d: 8-9), tym mniej możliwe jest bezstronne studiowanie nowoczesnych stosunków ekonomicznych „w obrębie widnokręgu burżuazyjnego" (Marks 1968b: 12-13), tym bardziej
powierzchowna, „wulgarna" staje się ekonomia (Marks 1957: 317).
Wykrycie przez Marksa ścisłego związku teorii z praktyką,
postulat wykorzystania tego związku wiążą się z trzema ważnymi i sygnalizowanymi już kwestiami. Pierwsza to konieczność, a przy tym znaczenie dogłębnego poznania tego, co istnieje, dla
późniejszej praktyki. Druga to podkreślenie krytycznych funkcji
nauk społecznych. Trzecia to związek między obiektywnymi pra-
widłościami życia społecznego a podmiotowością ludzi w procesie
historycznym.
Przypomnijmy wnioski Marksa w pierwszej sprawie:
1. Nie należy lękać się świata i tych, którzy nim rządzą, lecz
trzeba wnikliwie świat ten studiować (Marks L960a: 409).
2. Wraz z rozwojem nowoczesnego kapitalizmu teoretycy związani z proletariatem powinni odchodzić od konstruowania teorii, 41
a zacząć wieloaspektową analizę rozwijających się procesów spo
łecznych (Marks 1962: 155 - 156).
3. Studiować należy przede wszystkim to, co decyduje o
kształcie życia społecznego — materialne warunki życia osobników ludzkich (Marks, Engels 1961: 21), ekonomiczne warunki produkcji (Marks 1966: 9).
4. Badanie naukowe polega nie na analizie zewnętrznego sposobu przejawiania się stosunków ekonomicznych, lecz na odkrywaniu wewnętrznych, istotnych wzajemnych powiązań (Marks 1957: 397 - 398).
5. Analiza musi być bezkompromisowa, bezwzględna, nie może
bać się własnych wyników (Marks 1960: 417).
Bezwzględna i bezkompromisowa analiza zastanej rzeczywistości, wydobywanie jej „nieracjonalnych" elementów, utożsamiane jest przez Marksa z krytyką. Krytyczny aspekt głębokiej analizy bytu podkreślany był przez niego głównie we wcześniejszym okresie twórczości. W jednym z listów do Rugego przeciwstawia odważną, dogłębną krytykę wszystkiego, co istnieje, dotychczasowym sposobom filozofowania — spekulowaniu na temat przyszłości, wymyślaniu rozwiązań na wsze czasy (Marks 1960b:
417).
Marksowska krytyka odnosi się, ze względów oczywistych, do
społeczeństw klasowych, społeczeństw charakteryzujących się prywatną własnością środków produkcji. Własność prywatna jest rozpatrywana jako „[...] z jednej strony, produkt pracy wyalienowanej, z drugiej strony zaś — środek alienacji, realizacja tej alienacji" (Marks 1960d: 557). Alienacja produktu pracy, samej pracy oraz człowieka są więc podstawowym przedmiotem Marksowskiej krytyki. Krytyka nie będzie potrzebna, jak wynika
z Rękopisów, w społeczeństwie wyemancypowanym. Marksa interesuje przede wszystkim wyzwolenie robotników, a to dlatego, że po pierwsze ich emancypacja „[...] zawiera w sobie ogólną
emancypację człowieka [...]", a po drugie „[...] cała niewola
społeczeństwa zawarta jest w stosunku robotnika do produkcji,
a wszelkie stosunki niewolące człowieka są jedynie odmianami
i następstwami tego stosunku" (tamże: 558).
Emancypacja, mająca odbyć się poprzez „wprowadzony w
42
czyn komunizm" (tamże: 598), polega na „pozytywnym zniesieniu własności prywatnej" (tamże: 578). Jeśli jednak własność prywatna jest według Rękopisów paryskich produktem alienacji, a nie ma dowodu na to, że jest jedynym i tylko jej samej produktem, to zniesienie skutku nie może być uznane za powód zniesienia przyczyny. Postulat emancypacji przez samo tylko
zniesienie własności prywatnej miałby chyba sens dopiero po odpowiednim zdefiniowaniu terminu „pozytywny" w powyżej wskazanym kontekście. W Marksowskich notatkach takiej definicji niestety nie znajdujemy. Sądzić można raczej, że Marks w pełni
utożsamiał „pozytywne zniesienie własności prywatnej" z deza-
lienacją. Inaczej mówiąc, emancypacja jest tu tym samym, co
zniesienie własności prywatnej, a nie skutkiem jakiegokolwiek
zniesienia tej własności.
Podmiotem krytyki alienującego człowieka typu społeczeństwa są masy. Autorzy Świętej rodziny wyśmiewają poglądy Brunona Bauera i jego teoretycznych zwolenników, dla których
„wcieleniem krytyki" jest „nieliczna garstka wybranych mężów".
Engels i Marks podkreślają bezpłodność izolowania się krytykujących jednostek od mas, postulowania wyłącznie teoretycznej emancypacji. Masy (w pracach późniejszych — klasy) i ich dzia
łalność, w której trakcie stosują one „praktyczną siłę", są równocześnie podmiotem krytyki i podmiotem przekształcania świata (Engels, Marks 1961: 106-107, 11:7, 148).
Ostatni, bardzo ważny problem, który należy poruszyć w tym
miejscu, to Marksowska koncepcja podmiotowości człowieka (klas)
i wykorzystanie przez niego „obiektywnych" praw społecznych.
Jeżeli przez determinizm będziemy rozumieć pogląd, według
którego działania ludzi (jednostek, ale przede wszystkim klas)
są w pełni uwarunkowane przez nie dające się przez nich zmienić prawidłowości ekonomii, struktury społecznej, dynamiki spo
łecznej i świadomości społecznej, to w odniesieniu do analizy spo
łeczeństw klasowych Karol Marks był z pewnością skrajnym
deterministą. W odniesieniu do analizy przyszłego społeczeństwa
komunistycznego był natomiast deterministą bardzo umiarkowanym.
W najkrótszym, a przez to uproszczonym, wykładzie materializmu historycznego, znajdującym się w Przedmowie do Przy-43