207 i n.
III. Przes³anki i zasady odpowiedzialnoœci.
Oba pojêcia musz¹ byæ odró¿nione w rozumowaniu prawniczym. Rola ich
bowiem w dziedzinie odpowiedzialnoœci odszkodowawczej nie jest jednakowa.
1. Mówimy o przes³ankach odpowiedzialnoœci w tym sensie, ¿e bez ich
istnienia odpowiedzialnoœæ nie powstaje. Warunkuj¹ one tym samym powstanie
obowi¹zku naprawienia szkody w rozumieniu przepisów re¿imu deliktowego.
S¹ trzy takie przes³anki:
a) Pierwsz¹ jest szkoda w znaczeniu uszczerbku w dobrach osoby poszkodowanej.
Gdy nie ma szkody, nie mo¿e byæ mowy o odpowiedzialnoœci cywilnej, która ma
siê wyraziæ przecie¿ w obowi¹zku jej naprawienia. Tym ró¿ni siê m.in.
odpowiedzialnoœæ deliktowa w sferze prawa cywilnego od odpowiedzialnoœci
karnej. Pojêcie szkody by³o przedmiotem analizy w § 14, II.
b) Szkoda musi byæ spowodowana przez jakiœ fakt (dzia³anie ludzkie lub inne
zdarzenie), z którym ustawa ³¹czy obowi¹zek odszkodowawczy. Gdy fakt taki nie
daje siê ustaliæ, poszkodowany powinien sam ponieœæ ciê¿ar doznanego
uszczerbku.
c) Miêdzy szkod¹ a faktem, musi istnieæ zwi¹zek przyczynowy. Brak lub przerwanie
takiego zwi¹zku wy³¹cza odpowiedzialnoœæ. Problem zwi¹zku przyczynowego
wymaga osobnej analizy. Jest ona dokonana ni¿ej w § 32, V.
O ile przes³anka pierwsza i trzecia nie wymagaj¹ (przynajmniej na razie)
dalszych uwag, inaczej jest z przes³ank¹ drug¹. W istocie bowiem mo¿e ona mieæ
treœæ ró¿n¹. W jednych przypadkach odpowiedzialnoœci - i tak jest najczêœciej -
ustawa wymaga, by podmiot, który wywo³a³ fakt powoduj¹cy odpowiedzialnoœæ,
ponosi³ winê nast¹pienia szkody, podczas gdy w innych przypadkach wina nie jest
elementem koniecznym dla powstania odpowiedzialnoœci. W tych pierwszych wina
mo¿e byæ traktowana jako jedna z przes³anek, choæ w rzeczywistoœci - poniewa¿
chodzi wówczas o ludzkie dzia³anie (zaniechanie) - jest ona po prostu znamieniem
tego dzia³ania.
Prowadzi to do rozwa¿enia zasad odpowiedzialnoœci.
2. Mówimy o zasadach odpowiedzialnoœci w tym znaczeniu, ¿e maj¹ one
wyjaœniæ sens spo³eczny, a i mechanizm dzia³ania przepisów, po myœli których
odpowiedzialnoœæ za szkodê obci¹¿a ten, a nie inny podmiot prawa.
W sferze re¿imu odpowiedzialnoœci ex delicto mo¿na z tego punktu widzenia
odró¿niæ dwie grupy przepisów: pierwsz¹, i to podstawow¹, w której
odpowiedzialnoœæ opiera siê na zasadzie winy i drug¹, w której odpowiedzialnoœæ
powstaje niezale¿nie od winy, niejako za sam skutek. Tu wszak¿e nie brak równie¿
powodu czy te¿ inaczej motywu legislacyjnego; powstanie odpowiedzialnoœci bez
winy usprawiedliwiaj¹ b¹dŸ to motywy szczególnego ryzyka, b¹dŸ to motywy
s³usznoœci.
Mo¿na tu mówiæ o zasadzie ryzyka i zasadzie s³usznoœci, które wystêpuj¹
oprócz zasady winy.
Nie budzi w¹tpliwoœci, ¿e zasada winy jest w dziedzinie odpowiedzialnoœci z
tytu³u czynów niedozwolonych zasad¹ naczeln¹. Ma to swoj¹ przyczynê nie tylko w
historycznym rozwoju zasad odpowiedzialnoœci za szkodê, ale i w elementach
prewencyjno - wychowawczych ca³oœci systemu. Pozosta³e dwie zasady, tj. zasada
ryzyka i s³usznoœci, pe³ni¹ przy niej rolê pomocnicz¹, uzupe³niaj¹c¹.
Warto zaznaczyæ, ¿e zasada winy jako podstawa odpowiedzialnoœci cywilnej
jest historycznie starsza, je¿eli pomin¹æ stosunkowo wczesny okres rozwoju idei
prawniczych. W pocz¹tkach XIX w., jako wieku wielkich kodyfikacji prawa cywilnego,
by³a ona jeszcze uznawana za zasadê wy³¹czn¹ w sferze odpowiedzialnoœci
odszkodowawczej. Charakterystyczne w tej mierze jest np. ujêcie k.c. franc. z 1804
r. Nowsze kodyfikacje modyfikuj¹ to stanowisko. Oprócz te¿ zasady winy (zawsze
naczelnej) pojawiaj¹ siê i inne zasady. We Francji z koñcem XIX w. wprowadza je
judykatura, w wielu innych krajach s¹ one ju¿ przyjête przez legislacjê. Zob. W.
Warka³³o: Odpowiedzialnoœæ odszkodowawcza. Funkcje, rodzaje, granice,
Warszawa 1972, s. 80 i n.; W. Czachórski: Zasady i funkcje odpowiedzialnoœci
cywilnej wed³ug kodeksu cywilnego - ich ewolucja, (w): Studia z prawa zobowi¹zañ,
Warszawa-Poznañ 1979, s. 61 i n. Literatura œwiatowa w tej materii jest niezmiernie
obfita.
Wiadomo zreszt¹, ¿e treœæ zasady ryzyka bywa bardzo ró¿na w
poszczególnych przypadkach, tak jak ró¿ne s¹ i postacie ryzyka: ryzyko zwierzch-
nika, ryzyko w³aœciciela, ryzyko przedsiêbiorcy, ryzyko posiadacza rzeczy itd.
Bardziej ni¿ o jednolitej zasadzie mo¿na tu mówiæ o ró¿nych przejawach myœli
legislacyjnej, która wyjaœnia, dlaczego mamy w jakimœ przypadku do czynienia z
odpowiedzialnoœci¹ za sam skutek.
Zasada s³usznoœci uzasadnia odpowiedzialnoœæ w przypadkach raczej wy-
j¹tkowych, gdy dwie pierwsze zawiod¹, a jednak obci¹¿enie kogoœ odpowie-