Ta g³êboka tradycja, absorbuj¹ca ponad dwu i pó³ tysi¹cletnie doœwiad-
czenie jest pierwszym, ale nie ostatnim przejawem jej uniwersalizmu, dochodz¹ bowiem
jeszcze trzy kryteria rzeczowe. Pierwszym z nich jest tzw. teoria aspektu, bodaj najwiêkszy
wk³ad staro¿ytnych Greków do kultury. Ujrza³a ona œwiat³o dzienne w myœli Arystotelesa i
jest nadal doskonalona (Tomasz z Akwinu, J. Maritain, M. A. Kr¹piec). Teoria ta odró¿nia i
nawzajem ustosunkowuje do siebie, badaj¹c wzajemne relacje, nastêpuj¹ce przejawy naszego
rozumnego ¿ycia: theoria-scientia; praxis-prudentia, techne-ars oraz religio.
Scharakteryzujmy je pokrótce.
W zakres theoria wchodz¹ nauki teoretyczne i praktyczne: 1) nauki (dyscypliny, sztuki)
formalne: logika, matematyka, geometria; retoryka, gramatyka, których cel to
dyscyplinowanie naszego myœlenia i dzia³ania, 2) nauki szczegó³owe: przyrodnicze,
humanistyczne i spo³eczne, 3) filozofia, 4) teologia. - Nie istniej¹ nauki bardziej czy mniej
naukowe! Ka¿da nauka posiada swój specyficzny przedmiot, metodê oraz w³aœciwy cel.
Nauki szczegó³owe przyrodnicze badaj¹ przyrodê - nieo¿ywion¹ i o¿ywion¹ - i poszukuj¹ jej
praw i prawid³owoœci. Nauki humanistyczne zajmuj¹ siê cz³owiekiem historycznym oraz jego
czynnoœciami i wytworami, nauki spo³eczne poznaj¹ warunki ¿ycia zbiorowego. Filozofia
wyjaœnia œwiat poszukuj¹c ostatecznych racji jego istnienia, a teologia wyjaœnia Objawienie i
organizuje kult religijny. - Cel nauk to bezinteresowne poznanie prawdy o œwiecie - w
okreœlonym aspekcie - po to, aby zrozumieæ œwiat i wprz¹c pozyskan¹ wiedzê w dzia³anie:
postêpowanie i wytwarzanie. Filozofia jest jedyn¹ samoœwiadom¹ siebie nauk¹, dlatego do
niej nale¿y obowi¹zek zbudowania ogólnej teorii poznania naukowego6.
Praxis prudentia dotyczy ludzkiego postêpowania i jego celu: dobra. W kulturze klasycznej
wyró¿nia siê trzy rodzaje dobra: bonum honestum - dobro w³aœciwe, bezwzglêdne (jest nim
cz³owiek-osoba), bonum utile -dobro u¿ytkowe i bonum delectabile- dobro przyjemnoœciowe.
Postêpowanie obejmuje moralnoœæ, obyczaje i prawo, dotyczy wiêc szeroko rozumianej
pedagogii spo³ecznej, czyli wychowania cz³owieka do wolnego, ale odpowiedzialnego
dzia³ania.
W zakresie theoña wyró¿nia siê dwa cele podmiotowe: m¹droœæ teoretyczn¹, czyli znajomoœæ
ostatecznych przyczyn rzeczy oraz m¹droœæ praktyczn¹, czyli znajomoœæ przyczyn
szczegó³owych, dotycz¹cych dzia³ania. Domen¹ m¹droœci praktycznej jest experientia
doœwiadczenie, ale wspó³granie obu rodzajów m¹droœci jest idea³em kultury klasycznej,
realizowanym na gruncie kszta³cenia i wychowania. Nie znaczy to, ¿e kultura klasyczna
posiada gotowe recepty na ¿ycie, wspomniany wzorzec-idea³ jest rozumiany analogicznie,
poniewa¿ ¿ycia moralnego nie da siê skodyfikowaæ: 1) to samo dobro mo¿na osi¹gaæ na
ró¿ne, moralnie nienaganne sposoby, 2) ka¿dy czyn ludzki zachodzi w odmiennych
uwarunkowaniach, np. cz³owiek kradn¹cy dla wzbogacenia siê, a matka kradn¹ca w skrajnej
¿yciowo sytuacji po to, aby wy¿ywiæ dzieci, 3) zdarza siê, ¿e musimy wybieraæ mniejsze z³o,
4) istniej¹ sytuacje o tzw. podwójnym skutku moralnym, np. komu w krañcowych
okolicznoœciach daæ resztki po¿ywienia dzieciom œmiertelnie chorym czy te¿ rokuj¹cym
nadziejê na prze¿ycie? - Fundamentem kultury klasycznej jest tzw. prawo naturalne: „Czyñ
dobro - z³a unikaj", a ca³y dramat ¿ycia moralnego polega na poznaniu dobra prawdziwego i
jego heroicznej realizacji7.
Techne-arsto sfera sztuki, czyli celowego (naœladuj¹cego naturê: tec-ne mimetai ten physin)
wytwarzania, którego racj¹ bytu jest doskonalenie œwiata (ars supple³ defectum naturae).
Sztuka przenika ¿ycie ludzkie, jest zwi¹zana z prawd¹, dobrem moralnym oraz wiar¹ (kultem
religijnym). Nie wyró¿nia siê tzw. sztuk piêknych, bowiem ka¿da sztuka - rolnictwo,
medycyna, logika czy poezja - doskonali œwiat, czyli wnosi do œwiata piêkno. Cz³owiek jest
za sw¹ sztukê odpowiedzialny, poniewa¿ wnosi ona do œwiata realne zmiany. Sztuki dzieli siê
na doskonal¹ce myœlenie i dzia³anie, doskonal¹ce ¿ycie materialne oraz aktualizuj¹ce ducha
ludzkiego8.
Religio - od ³ac. re i ligare: zwi¹zaæ ponownie - dotyczy wiary i Boga. Kultura klasyczna ¿yje
religi¹ chrzeœcijañsk¹, a obecny w niej obraz Boga, Jego zwi¹zku ze œwiatem i cz³owiekiem
jest syntez¹ Biblii i rozumu: filozofii i teologii, dlatego wiara jest racjonalnym
transcendowaniem cz³owieka ku Dobru Najwy¿szemu - Bogu - akt wiary jest aktem rozumu
wydanym pod naciskiem woli, zatem cz³owiek wierzy, bo chce wierzyæ. Religia jest