Jedn z przyczyn osabienia polityki wschodniej Kazimierza Jagiel-
loczyka by szybki wzrost zagroenia ze strony Imperium Osmaskie-
go i wieloletnia wojna Krlestwa Polskiego z Zakonem Krzyackim (1453-
1466), w ktrej jednake Wielkie Ksistwo Litewskie oficjalnie nie uczest-
niczyo. Podbj Konstantynopola przez Osmanw w 1453 roku i podpo-
rzdkowanie przez nich Chanatu Krymskiego (1466) zmusiy Kazimie-
rza Jagielloczyka do skoordynowania swojej polityki moskiewskiej z pla-
nami antytureckimi. Tymczasem Moskwa ju w 1451 roku uzalenia od
siebie Twer, a w 1485 roku podporzdkowaa go ostatecznie. Wtedy zli-
122
Rozdzia IV
kwidowano take samodzielno Ksistwa Riazaskiego. Republika No-
wogrodu, szukajc pomocy w walce z Moskw, zawiadomia Kazimierza
0 swojej woli wejcia w skad Wielkiego Ksistwa Litewskiego pod wa-
runkiem utrzymania wasnych praw i organizacji wewntrznej. Jednak
Kazimierz zgodzi si jedynie na to, aby namiestnikiem w Nowogrodzie
zosta ksi sucki Micha Olelkowicz. Nie otrzymawszy pomocy, No-
wogrd Wielki ju w 1471 roku zosta pokonany przez wojska moskiew-
skie, a w 1478 roku Iwan III ostatecznie podporzdkowa sobie republik
1 zlikwidowa jej wiec.
Bierno Wielkiego Ksistwa w polityce zagranicznej doprowadzia
do tego, e wkrtce stracio ono swojego ostatniego na wschodzie so-
jusznika - chana Achmata. W 1480 roku poprowadzi on Ord na Mo-
skw i oczekiwa pomocy ze strony Kazimierza, co byo zgodne z zawar-
tym przez nich porozumieniem o wsplnych dziaaniach wojennych, ale
obiecane siy z Wilna nie nadeszy. Po znanym oczekiwaniu nad rzek
Ugra Tatarzy ruszyli z powrotem do Ordy, pustoszc po drodze wadania
Kazimierza Jagielloczyka - mszczc si za zdrad. A pastwo moskiew-
skie dziki takiemu przebiegowi konfliktu zrzucio z siebie ostatecznie
zaleno od Zotej Ordy.
Na pogorszenie sytuacji politycznej Wielkiego Ksistwa wpywaa
w znacznej mierze ciga nieobecno wadcy w pastwie, co wywoywa-
o suszne niezadowolenie panw i ksit. Po otrzymaniu polskiej koro-
ny Kazimierz Jagielloczyk zajmowa si gwnie sprawami polskimi
i w Krakowie spdza znacznie wicej czasu ni w Wilnie. Na przykad,
w 1470 roku po raz pierwszy po siedemnastu latach odwiedzi Poock,
Witebsk i Smolesk. Taka sytuacja obniaa skuteczno funkcjonowania
wadzy centralnej, negatywnie wpywaa na polityk pastwow Wielkie-
go Ksistwa. Panowie-rada niejednokrotnie prosili Kazimierza, aby albo
stale przebywa w granicach swego pastwa, albo zgodzi si na wybr
nowego hospodara. Kwesti wyboru nowego wielkiego ksicia Rada sta-
wiaa dwukrotnie: w 1456 i 1461 roku. Kandydatem na tron wileski by
w 1456 roku Siemion Olelkowicz-prawosawny ksi sucki, prawnuk
Olgierda, ktrego proponowaa elita polityczna nie tylko ziem biaoru-
sko-ukraiskich, ale take litewskich. Na czele zwolennikw obioru no-
wego wadcy sta Jan Gasztod i prawosawny ksi Jerzy Ostrogski.
W roku 1461 znowu kandydowa Siemion Olelkowicz. Proponowano
te wadcy przekazanie tronu jednemu z synw. Jednak Kazimierz nie
Drogi konsolidacji 123
zgadza si na adne z tych rozwiza. W1478 roku na sejmie w Brzeciu
owiadczy, e: za mego ycia nikomu nie powierz rzdzenia Litw.
Niezadowolenie z rzdw Kazimierza Jagielloczyka i inne we-
wntrzne konflikty przerodziy si w bunt ksit udzielnych wymierzo-
ny przeciwko ksiciu. W 1481 roku potomkowie Olgierda, ksi sucki
Micha Olelkowicz i Fedor Bielski, a take Jerzy Holszaski i Iwan Gli-
ski przygotowali zamach na ycie hospodara, aby dokona przewrotu
w pastwie. Polski historyk Oskar Halecki sdzi, e spisek by akcj rodu
Olelkowiczw. Planowano, e Kazimierz zostanie zabity w Kobryniu,
dokd mia przyjecha na wesele Fedora Bielskiego i Hanny Kobry-
skiej. Jednak spiskowcw wykryto. Holszaskiego i Olelkowicza schwy-
tano i 30 sierpnia 1481 ukarano mierci - cito ich publicznie najed-
nym z placw Wilna. Bielski z Gliskim uciekli do Moskwy. Chcieli tam
otrzyma pomoc i w zamian za ni obiecali przyczy do Moskwy zie-
mie biaoruskie a po Berezyn. Pniej ich wystpienie podawano jako
przykad cienia Biaorusinw w stron Moskwy. Tymczasem by to je-
dynie spisek zmierzajcy do przejcia wadzy zawizany przez star ksi-
c arystokracj pokrzywdzon przez likwidacj ksistw udzielnych, ktra
uwaaa si za penoprawnych dziedzicw tronu w Wilnie. Bunt ksit
nie mia ani narodowych, ani religijnych motyww i nie mia oparcia
w adnym szerszym ruchu spoecznym. Niemiecki historyk Horst Ja-
blonowski, ktry gruntownie przebada stanowisko i postawy wczesnych
Rusinw (ludnoci biaoruskiej i ukraiskiej) w Wielkim Ksistwie Li-
tewskim, nie znalaz adnych motyww religijnych, a tym bardziej naro-
dowych w faktach przechodzenia czci elity w zaleno od wadcy
moskiewskiego. Pogldy wczesnej opozycji politycznej wobec Kazimie-
rza Jagielloczyka w ogle nie odzwierciedlay nastrojw szerokich kr-
gw ludnoci.
3. Obrona przed Moskw i Tatarami
Wzgldnej stabilizacji w yciu wewntrznym Wielkiego Ksistwa Litew-
skiego w ostatnim trzydziestoleciu XV wieku towarzyszyo zaostrzenie
si stosunkw z Moskw. Podporzdkowawszy sobie ksistwa udzielne
Rusi Wschodniej, scentralizowane pastwo Iwana III zaczo graniczy
w
124
Rozdzia IV
bezporednio z pastwem litewsko-biaoruskim i zaczo zgasza pre-
tensje do panowania nad Pskowem i Nowogrodem. Podniesieniu zna-
czenia politycznego Moskwy towarzyszyo tworzenie jego podstaw ideo-
logicznych. Po podbiciu Konstantynopola przez Turkw (1453) i mierci
na jego murach ostatniego cesarza Moskwa, uznajc upadek stolicy uni-
wersalnego pastwa chrzecijaskiego za rezultat unii florenckiej (1439),
zacza sama pretendowa do prerogatyw Konstantynopola. lub wiel-
kiego ksicia moskiewskiego z ostatni przedstawicielk bizantyjskiego
domu cesarskiego, Zoe Paeolog (1472) umoliwi Moskwie pretendo-
wanie do roli politycznej odgrywanej przez Cesarstwo Romejskie.
W 1480 roku arcybiskup rostowski Wasjan w Postaniu na Ugr, wzywajc
Iwana III do walki z carem tatarskim Achmatem, po raz pierwszy zwrci
si do wadcy Moskwy jak do prawdziwego ruskich krajw wielkiego chrze-
cijaskiego cara. W tej tytulaturze zosta zawarty dalekosiny program
polityczny. Nazywajc sigosudarem caej Rusi, wadca moskiewski wyst-
pi z daniem poddania si jego wadzy wszystkich ziem wschodnioso-
wiaskich, ktre nigdy wczeniej nie wchodziy w skad pastwa mo-
skiewskiego. Ale ju w 1478 roku zada od Kazimierza Jagieoczyka