Kaczmarek wyró¿nia w wypowiedzi s³ownej nastêpuj¹ce sk³adniki: a) treœæ, b) farmê jêzykow¹, c) substancjê'. Treœæ i forma to myœl i sposób jêzykowego przekazania tej informacji. Substancja to efekt dzia³ania narz¹dów obwodowych, np. narz¹dów artykulacyjnych. Substancja jest wiêc noœnikiem przekazywanej informacji i ma dwie p³aszczyzny: a) suprasegmentaln¹ (akcent, melodiê i rytm) i b) segmentaln¹ (g³oski). Aby porozumienie zosta³o osi¹gniête, wszystkie sk³adniki wypowiedzi musz¹ byæ poprawne. Musz¹ wiêc prawid³owo wspó³pracowaæ wszystkie uk³ady anatomiczno-czynnoœciowe, których efektem jest wypowiedŸ s³owna: uk³ad oddechowy, fonacyjny i artykulacyjny oraz oœrodki mowy w korze mózgowej. Uk³ad oddechowy powoduje, ¿e powietrze, które dosta³o siê do pêcherzyków p³ucnych (faza wdechu), zostaje podczas mówienia (faza wydechu) wypchniête z oskrzeli do tchawicy, a nastêpnie do krtani, gard³a
1 L. Kaczmarek Nasze dziecko uczy siê rnow2l. Lublin 1977 Wydawnictwo Lubelskie, s. 24-25.
161
il Psychologia Kliniczna
i jamy ustnej. Czynnoœæ uk³adu fonacyjnego to wytworzenie fali dŸwiêkowej. Powstanie g³osu (fonacja) jest wywo³ane uderzeniem fali powietrza wydychanego z p³uc o napiête w okreœlony sposób struny g³osowe w krtani, a nastêpnie przedostawaniem siê powietrza do jamy gard~owej i nosa. Rola uk³adu artykulacyjnego to przekszta³cenie g³osu w dŸwiêki mowy. Do wibracji strun g³osow~'ch do³¹czaj¹ wiêc czyñnoœci tzw. aparatu artykulacyjnego: œcian gard³a, podniebienia miêkkiego, warg, jêzyka i czêœciowo krtani. G³oski artyku³owane powstaj¹ dziêki 'swoistemu dla ka¿dej z nich u³o¿eniu aparatu artykulacyjnego i fonacyjnego.
Wymowa jest w du¿ej mierze uzale¿niona od poziomu funkcjonowania uk³adu nerwowego: sprawnoœci analizatora s³uchowego (kontrola s³uchowa artykulacji podczas mówienia i odbiór mowy ) i analizatora kinestetyczne-ruchowego (uruchomienie narz¹dów mowy orazkontrola kinestetyczna ich ruchów poprzez odbieranie informacji czuciowych od poruszaj¹cych siê narz¹dów mowy). W procesie mówienia istotn¹ rolê odgrywaj mózgowe oœrodki mowy (rys. 10). P. Broca wykaza³ istnienie oœrodka ruchowego mowy w p~kacie czo³owym, a C. Wernicke oœrodka czuciowego mowy w p³acie skroniowym lewej pó³kuli mózgowej. Oprócz wymienionych oœrodków mowy istniej¹ jeszcze inne okolice mózgu, które bior¹ udzia³ w czynnoœci mowy. Czynnoœæ mowy realizuje zatem z³oŸony uk³ad funkcjonalny, który tworz¹ rozmaite oœrodki mózgu, wspó³dzia³aj¹ce ze sob¹ i znajduj¹ce siê w pó³kuli dominuj¹cej. Lokalizacja oœrodków mowy w lewej pó³kuli nastêpuje oko~o 4 r.¿. Wiek przedszkolny jest okresem bardzo intensywnego rozwoju mowy, co w znacznym stopniu zale¿y od wp³ywu œrodowiska spo³ecznego.
Objawy zaburzeñ rozwoju movV~y
L. Kaczmarek 1 wymienia ró¿ne kategorie zaburzeñ mowy, nawi¹zuj¹c do wymienionych elementów sk³adowych wypowiedzi s³ownej.
1. Zniekszta³cenia treœci wypowiedzi s¹ efektem zak³óceñ procesu myœlenia.
2. Zniekszta³cenia jêzyka; g³uchoniemota - og³uchniêcie w wieku przedszkolnym i wczeœniejszym poci¹ga za sob¹ niemotê i wymaga specjalistycznego kszta³cenia mowy. Alalia (lub afazja wrodzona,
1 Ibidem, s. 81-95.
162
niedokszta³cenie mowy) to odmiana niemoty trwaj¹ca od urodzenia, jednak przy zachowanym normalnym s³uchu i prawid³owym poziomie inteligencji. Afazja to ca³kowita utrata mo¿liwoœci porozumiewania siê s³ownego wskutek nabytego uszkodzenia mózgu, a dysfazja to czêœciowa jej utrata. Najczêœciej wymienia siê afazjê ruchow¹ wskutek uszkodzenia oœrodka ruchowego mowy, co wykaza³ P. Broca. ~'acjent z afazj¹ ruchowa rozumie mowê, lecz nie mo¿e mówiæ ze wzglêdu na niemo¿noœæ wykonywania z³o¿onych ruchów sk³adaj¹cych
=; siê na proces mówienia. C. Wernicke opisa³ afazjê sensoryczn¹, która wyra¿a siê niemo¿noœci¹ rozumienia mowy, przy czêœciowo zachowanej zdolnoœci mówienia. Jest to skutek uszkodzenia oœrodka czuciowego mowy, zwi¹zanego z oœrodkiem s³uchowym. Poniewa¿ i inne okolice mózgu bior¹ udzia³ w czynnoœci mowy, tote¿ wyró¿nia siê ponadto kilka postacji afazji. Afonia i mutyzm selektywny to bezg³os spowodowany pora¿eniem strun g³osowych na pod³o¿u nerwicy.
3. Zniekszta³cenie substancji ma ró¿ne formy. Zniekszta³cenie substancji w p³aszczyŸnie suprasegmentalnej to:
a) zm¹cenie rezonansu np. wskutek skrzywienia przegrody nosowej lub z³ego funkcjonowania podniebienia miêkkiego. Objawia siê to jako poszum nosowy i wymawianiem g³osek nosowych jako ustnych ("m" wymawia siê jako "b");
b) j¹kanie, które szczególnie czêsto pojawia siê w okresie przedszkolnym ze wzglêdu na du¿¹ pobudliwoœæ dziecka, 'szybkie bogacenie s³ownika i rozwój myœlenia przy ma³ej sprawnoœci artykulacji. Dysproporcja miêdzy tym, co dziecko rozumicr i chce powiedzieæ
- a tym co mo¿e wypowiedzieæ, jest Ÿród³em napiêæ, które mog¹ za = burzyæ jego mowê i byæ przyczyn¹ j¹kania. Tak¹ formê zaburzeñ nazywa siê j¹kaniem rozwojowym (fizjologicznym, pierwotnym) i za licza do rozwojowej niep³ynnoœci mówienia, która doœæ czêsto pojawia