W³oskie miasta sta³y siê bogate dziêki handlowi, a nie dziêki posiadaniu w³asnoœci ziemskiej — sam Franciszek
pochodzi te¿ z zamo¿nej rodziny kupieckiej. Powstaj¹ wtedy pierwsze uniwersytety, na których wyk³adana jest tak¿e
teologia. Gdy po œmierci Franciszka papie¿ Grzegorz IX (1227-1241) na mocy swej bulli zmienia ustanowion¹ przez
Franciszka regu³ê zakonu tak bardzo, ¿e zgromadzenie to w³¹cza siê we wczesnokapitalistyczne procesy ekonomiczne i
mimo œlubowania ubóstwa mo¿e nawet za poœrednictwem osób trzecich robiæ interesy w obrocie bezgotówkowym,
rodzi siê opór. Ci, którzy nic nie posiadaj¹ i pragn¹ ¿yæ zgodnie z ewangelicznym idea³em ubóstwa — pocz¹tkowo s¹
to g³ównie najbli¿si towarzysze œwiêtego Franciszka — s¹ przeœladowani wraz z nowym ojcem zakonu Eliaszem, trañaj¹
do wiêzienia, a niekiedy nawet ponosz¹ œmieræ za swe przekonania.
W tym samym czasie cesarz Fryderyk II z rodu Hohenstau-fów próbuje, wykorzystuj¹c spór o inwestyturê, zrealizowaæ
swe w³adcze ambicje skierowane przeciwko Koœcio³owi równie¿ na drodze militarnej. Przez wielu mu wspó³czesnych
uwa¿any jest za antychrysta. Uciekaj¹c przed nim, jeden z opatów zabiera w 1241 r. z klasztoru zakonu Fiore do
klasztoru franciszkañskiego pisma Joachima, które s¹ w nim studiowane z rosn¹cym zapa³em, a zawarte w nich idee
szerz¹ siê w zgromadzeniu z niezwyk³¹ szybkoœci¹, albowiem da siê je z ³atwoœci¹ odnieœæ do sytuacji uczniów
Franciszka. Radykalna forma ¿ycia Franciszka i jego nastêpców znajduje w ich oczach miejsce w dziejach zbawienia.
Jest ona zarazem wzorem i skaz¹ ówczesnego Koœcio³a: ¿ycie wed³ug Ewangelii, czyli ¿ycie duchowe, wyklucza
wszelkie ambicje polityczne, ekonomiczne i prawne.
Kwestia ubóstwa staje siê rzeczywiœcie niebawem punktem zapalnym w konflikcie miêdzy zwierzchnoœci¹ Koœcio³a a
radykalnymi franciszkanami, którzy wkrótce zostaj¹ nazwani spirytu-a³ami. Maj¹ oni swe klasztory w Toskanii i
Marche, w po³udniowej Francji, ale równie¿ w Anglii, Francji i Hiszpanii. Ich duchowymi ojcami byli ludzie prowadz¹cy
wzorowe ¿ycie, o których opowiadano nawet niekiedy, ¿e potrafi¹ czyniæ cuda. Znajdowa³
272
siê wœród nich równie¿ poeta, Jacopone da Todi (1230/6-1306), nale¿¹cy do czo³owych twórców w³oskiego renesansu.
Teologiem spirytua³ów jest natomiast Piotr Olivi (1248-1298), który w swych pismach, w szczególnoœci w komentarzu
do Apokalipsy, wykazuje, ¿e Franciszek z Asy¿u jest "drugim Chrystusem", o czym œwiadcz¹ jego stygmaty.
Pierwotna regu³a franciszkañska stanowi œrodek s³u¿¹cy stworzeniu nowej ludzkoœci. Zbli¿a siê bowiem pocz¹tek
nowej epoki. Spirytua³owie, beginki i wêdrowni mnisi ¿ebrz¹cy czyni¹ Oliviego po œmierci œwiêtym, otaczaj¹ kultem
jego grób i relikwie, a jego pisma czytaj¹ jak nowe Pismo Œwiête. I tak oto gmina wywiedziona z ducha staje siê
instytucj¹. Ów Koœció³ czystych zwalcza Koœció³ katolicki jako antychrysta i jest przez niego przeœladowany jako
wspólnota heretycka.
Ewangelia Ducha, o której mówi Joachim i Spirytua³owie, nie jest ksi¹¿k¹, lecz duchowym poznaniem w³aœciwym
ludziom oœwieconym przez Ducha Œwiêtego. Duchowe ponowne narodziny cz³owieka, o których mówi Nowy
Testament, staj¹ siê tutaj kategori¹ historii: w epoce Ducha Œwiêtego powstanie nowy œwiat i nowa przestrzeñ
¿yciowa. Poprzez wiele etapów — np. anabaptyœci — wizja ta ulega przetransponowaniu w œwieckie utopie, np.
marksizm.
Podniesione przez ruch spirytua³ów kwestie s¹ aktualne a¿ po dziœ dzieñ. Zwracaj¹ siê oni przeciwko formom
organizacji narzucanym przez rodz¹ce siê spo³eczeñstwo konsumpcyjne, powo³uj¹c siê przy tym na rzeczywistoœæ
duchowo-religijn¹; jest to zagadnienie poruszane miêdzy innymi we wspó³czesnych ruchach alternatywnych.
Spirytua³owie s¹ przeciwni ujêciu w piœmie sfery duchowo-religijnej, albowiem, jak twierdz¹, ka¿dy ma swój w³asny
intelekt duchowo-religijny; kwestia ta powraca w nieco okrojonej postaci w krytyce jednostronnego racjonalizmu
naszych czasów. Mówi¹ te¿ o koniecznoœci odrodzenia siê duchowo-religijnego, ale nie w sensie jedynie
indywidualnego zdarzenia, lecz w sensie perspektywy historycznej i nadziei na radykaln¹ i nag³¹ zmianê panuj¹cych
stosunków: jest to temat podejmowany od tamtej pory raz po raz przez wszystkie ruchy przebudzenia i odnowy.
Sebastian Franek (1490-1562) jest jednym z czo³owych protestanckich dysydentów w kwestii spirytualizmu.
Wspó³czesny Lutrowi, najpierw ksi¹dz katolicki, potem duchowny ewangelicki i wreszcie literat, stroni¹cy od
wszelkich godnoœci i urzêdów koœcielnych i zarabiaj¹cy w potrzebie na ¿ycie jako wytwórca myd³a i drukarz. Nadaje on
naukom œwiêtego Paw³a radykaln¹ postaæ,
273