Czas zwiÄ…za-
ny z działaniami i celami przywódców. Ten sposób myślenia o czasie też
26
wywarł wpływ na rozwój nowożytnego europejskiego systemu rachuby
czasu13
Wyodrębnione przez Leacha sposoby myślenia o czasie to jedno-
cześnie pięć różnych t y p ó w czasu: c z a s p i e r w o t n y - charak-
teryzuje się przede wszystkim cyklicznością; c z a s h i s t o r y c z n y
- to przede wszystkim następstwo, może on być nieciągły; c z a s ma-
g i c z n y - istotną jego cechą są jakościowe cechy oddziaływające na
zdarzenia; c z a s n a u k o w y - sprowadza siÄ™ do czystego wymiaru,
ilości, ciągłości: c z a s p o l i t y c z n y - to przede wszystkim czas
manipulowany, kontrolowany.
Ilustracje tych typów czasu można znaleźć w różnych konkretnych
społeczeństwach, kulturach, systemach społecznych. W analizie sposo-
bów rozumienia czasu właściwych XX-wiecznym, nowożytnym społeczeń-
stwom przydatne będzie operowanie wszystkimi wyodrębnionymi przez
Leacha rodzajami czasu, włącznie z ową "pierwotną postawą wobec cza-
su". Jak natomiast będzie w przypadku społeczeństw pierwotnych? W ja-
kiej mierze właściwe im sposoby myślenia o czasie można sprowadzić
do "pierwotnej postawy wobec czasu"? Czy tylko do niej? Jakie więc ce-
chy ma czas w kulturze pierwotnej? Jak ujmują czas społeczeństwa nie
posiadające pisma, zegarów, kalendarzy? Jakie mają sposoby uwzględnia-
nia przepływu czasu społeczeństwa, które nieraz określa się mianem "lu-
dów bez historii"?
Problematyka ta bywa badana w ramach różnych kontekstów badaw-
czych; w różnym też stopniu mogą one służyć nam jako źródła informacji:
1. Antropologa będzie interesowało pojęcie czasu i wyobrażenia z
nim związane jako element kultury społeczeństw zwanych pierwotnymi. Ba-
danie stosunku do przeszłości, sposobów doświadczania czasu czy sys-
temów jego mierzenia będzie zadaniem równie autonomicznym, co badanie
np. wierzeń, obyczajów, norm zachowania.
Literatura antropologiczna na temat czasu jest ogromna, choć - jak
stwierdza autor doskonałego studium sumującego ten dorobek - między-
kulturowe badania nad czasem są ciągle jeszcze na etapie kształtowa-
nia się. Nie jest to dziedzina badań, która by się charakteryzowała ja-
kimś stopniem dojrzałości, dużo w niej materiałów nie uporządkowanych,
o charakterze przyczynkarskim, opisowym14.
13 E. R. L e a c h , Primitive Time-Reckoning, [w:] C. S i n g e r , E. J.
H o l m y a r d , A. R. H a l l (eds.), History of Technology, Vol. I, Oxford
1956, s. 3 14-115.
14 R. J. M a x w e l l , Anthropological Perspectives, [w:] H. Y a k e r,
H. O s m o n d , P. C h e e k (eds.), The Future of Time. Man's Temporal
27
2. Problematyka stosunku społeczeństw pierwotnych do czasu może
być równie interesująca dla badacze społecznych uwarunkowań kształto-
wania się świadomości historycznej. Ahistoryczna perspektywa przeszłoś-
ci, związana ze specyficzną strukturą czasu, charakteryzująca sposób
myślenia członków tych społeczeństw,, będzie potwierdzeniem tezy, że
myślenie w kategoriach historycznych nie jest atrybutem ludzkiej egzys-
tencji, lecz wiąże się z określoną sytuacją społeczną i kulturową. Ana-
liza problemu czasu będzie tu tylko pewnym etapem badań, których ce-
lem ostatecznym będzie szukanie społecznych korelatów pojawiania się
myślenia historycznego, warunków, w których historia jest możliwa bądź
potrzebna, determinant, od których zależy, jaki kształt przybiera15
3. Badanie pojęcia czasu w społeczeństwach pierwotnych może być
także częścią innego kontekstu problemowego, mieszczącego się w ra-
mach socjologii wiedzy (np. w ujęciu Gurvitcha) bądź też "socjologii
czasu". Specyfika pojęcia czasu w społeczeństwach pierwotnych będzie
egzemplifikacją równie dobrą, jak przykłady zaczerpnięte z każdego inne-
go typu społeczeństwa czy grupy społecznej - tezy o społecznym uwa-
runkowaniu myślenia, a więc o relatywności kategorii czasu, o "wielości
czasów społecznych"16. Tę funkcję wiedza antropologiczna na temat kul-
turowych odmian czasu pełni w koncepcjach i teoriach czasu społecz-
nego17 .
Jeśli chodzi o antropologię, dysponuje ona bardzo różnymi źródłami
wiedzy na interesujący nas temat: monograficzne opisy trybu życia spo-
łeczności plemiennych, ich działalności, ważnych cykli życiowych, anali-
za wytworów kultury, takich jak język, systemy wierzeń, systemy wiedzy
pierwotnej, mity, i oczywiście swoiste kalendarze, swoiste sposoby mierze-
nia czasu.
Environment, New York 1972, s. 47. Podobnie A. ZajÄ…czkowski ocenia do-
robek afrykanistyki, w którym - jak pisze - "figuruje szereg prac etno-
graficznych uwzględniających problem czasu w poszczególnych kulturach,
natomiast prac systematyzujÄ…cych to zagadnienie - brak". A. Z a j Ä… c z -
k o w s k i , Czas Afryki czarnej, "Studia Socjologiczne", 1976, nr 3(62),
s. 306.
15 W tym kontekście problematykę stosunku społeczeństw pierwot-
nych do czasu uwzględnia Czarnowski, także Thomas, socjolog francus-
ki badający formy świadomości historycznej w Afryce, także Chatelet we
wstępnej części pracy poświęconej narodzinom myśli historycznej w Gre-
cji starożytnej (P. C h a t e l e t , La naissance de l'histoire, Paris 1962).
16 G. G u r v i t c h , La vocation actuelle de la sociologie, rozdz.:
La multiplicité des temps sociaux, vol. II, Paris 1969.
17 Por. np. P. A. S o r o k i n , R. K. Merton, Social Time. A Me-