Damskie cze˛sći to ‘kobiece narza˛dy płciowe’, z tyłu deska, z przodu deska (a w sŕodku jest Tereska) albo biust po tacie to ‘brak biustu’. Bardzo znana˛ peryfraza˛ jest isć´
tam, gdzie król piechota˛ chodzi; nieco mniej popularne jest isć´ do domku z dziewczynka˛
160
lub isć´ do domku z serduszkiem, a do okazjonalizmów nalez˙y cze˛sćiej odwiedzac´ pewne miejsce w domu. Powód wyjsćia okresĺa inna peryfraza – wychodze˛, bo mi sie˛ uczucia skropliły. Eufemizmem drugiego stopnia jest omówienie pojechac´ do jednego z portów, albo do pewnego miasta portowego nad Bałtykiem. Bardzo przejrzysta˛ peryfraza˛ jest spełniacóbowia˛zek małz˙enśki. Szczególny stan fizjologiczny kobiety opisuje sie˛ jako dni (kobiecej) słabosći lub comiesie˛czna dolegliwosć´; inny – spodziewacśie˛ dziecka, byc´
podniesionym do drugiej pote˛gi. Duz˙o jest peryfrastycznych okresĺen´ prostytutki – kobieta lekkich obyczajów, córa Koryntu (wesołosći), najstarszy zawód (rzemiosło) s´wiata; pani, której obyczaje duz˙o nie waz˙a˛; ta, co cnote˛ zawiesiła na kołku; ta, co wie, jak to sie˛ robi, ale nie wie, jak to sie˛ nazywa; ofiarodawczyni miłosći nie zatwierdzonej formalnie; kobieta lekkiego autoramentu, dama z półs´wiatka (demi mondu); dama podejrzanej konduity.
Peryfraza jest skutecznym sŕodkiem eufemizowania, poniewaz˙ opis przez nia˛ wprowa-
dzany moz˙e tylko w niewielkim stopniu kojarzycśie˛ z verbum proprium, jak np. w syn złej matki. Za pomoca˛ tej figury retorycznej moz˙na w sposób wielce uprzejmy wyrazicímper-tynencje˛ i osoba bezposŕednio tym dotknie˛ta nie moz˙e w zasadzie powiedziec´, z˙e nadawca jest – przynajmniej w warstwie je˛zykowej – niegrzeczny. Nie dotyczy to peryfraz okrze-płych w je˛zyku potocznym.
d) Aposjopeza
Jest to trop polegaja˛cy na zamilknie˛ciu. Cze˛sć´ wypowiedzi ulega elipise, w ogóle nie jest powiedziana. Brak fragmentu wypowiedzi, np. pic´ (wypic´), ale bez powiedzenia nazwy napoju. Nadawca pozostawia odbiorcy inwencje˛ w dopowiedzeniu czegos´, czasem pods´wiadomie przemilczanego. Wydaje sie˛, z˙e aposjopeza zaze˛bia sie˛ w pewien sposób
z omówionymi wyz˙ej hiperonimami. W podanym tu przykładzie (wy)pic´ nie jest podany rodzaj napoju i z tego punktu widzenia jest to aposjopeza. Z drugiej strony jednak wykorzystane jest ogólne znaczenie tego czasownika, przez co zabieg ten upodabnia sie˛ do
hiperonimii. W zalez˙nosći od punktu widzenia zjawiska tego typu moz˙na róz˙nie interpre-towac´. Wykorzystaniu aposjopezy sprzyja dodatkowo tendencja do ekonomii mówienia.
Mówi sie˛ krócej, a i tak – dzie˛ki dos´wiadczeniu socjolingwistycznemu – jest sie˛ zrozumia-
łym. Jest tak równiez˙ w przypadku eufemizowania przez zamilknie˛cie.
Wykrzykniki Rany! Matko! bez uzupełniania boskie, boska, sa˛ sformułowaniami łagodza˛cymi z powodu niepowiedzenia całosći. Podobnie jest w ekspresywizmach mam cie˛
w..., ty..., od... sie˛ ode mnie. Musze˛ wyjsć´ nie podaje przyczyny wyjsćia, cisńie mnie –
pozwala domysĺacśie˛, co, zmniejszyc´ wage˛, zepsuc´ powietrze – opuszczony jest sposób zrobienia tego. Podobnie zrobic´ komus´ dobrze lub dogodzic´ komus´.
e) Litota frazeologiczna
Litotes to zaprzeczenie wyrazu o przeciwnym znaczeniu (zjawisko to omówiłam juz˙
wczesńiej). Mówia˛c o litocie frazeologicznej, mam na mysĺi zaprzeczenie całej frazy, a nie tylko wyrazu, np. nie była kobieta˛ młoda˛ (‘była stara lub bardzo dojrzała’). Dzie˛ki takiej negacji nie wprowadza sie˛ verbum proprium, ale zaprzecza jego antonimowi, łagodza˛c
negatywne konotacje. Litota frazeologiczna pojawia sie˛ – podobnie jak słowotwórcza –
przede wszystkim w okresĺeniach odnosza˛cych sie˛ do defektów moralnych. Nie nalez˙y pan do uprzejmych, ktos´ jest nie tego, niezbyt interesuja˛cy, nie jest zbyt inteligentny, z czyims´
zdrowiem jest nie najlepiej lub ktos´ wygla˛da nie najlepiej – to wszystko przykłady litoty frazeologicznej, spotykanej w mowie potocznej w znaczeniu eufemistycznym.
f) Aluzja
Aluzja to napomknienie, odwołanie sie˛ do zjawisk znanych z wyrazńym nawia˛zaniem
161
do tematu wypowiedzi. Aluzja moz˙e bycźrozumiana tylko wtedy, kiedy realia, do których
sie˛ odwołuje, znane sa˛ zarówno nadawcy, jak i odbiorcy. Współdziałanie, polegaja˛ce na wspólnej wiedzy, jest w tym wypadku konieczne do porozumienia. Eufemizowanie przez
aluzje˛ pojawia sie˛ w mowie potocznej dosćŕzadko. Nawia˛zaniem do czyjegosźłego