212, stracony na rozkaz cesarza
Karakalli. Tradycja podaje, że przyczyną stracenia
była odmowa usprawiedliwienia przed senatem
morderstwa popełnionego przez cesarza na
osobie Gety, który był bratem Karakalli i
współcesarzem u jego boku.
Nie brak jednak i merytorycznych podstaw do
takiego wyróżnienia; twórczość Papiniana, choć
ilościowo nie największa, jest istotnie świetna.
87 Słynna quaestio Domitiana (jako przykład naiwnego zapytania) i responsum Celsinum (szorstka odpowiedź Celsusa) w D. 28, 1, 27. Zob. R. Taubenschlag, s. 42; L. Wenger, s. 501, przyp.
122; A. Guarino I, s. 197.
Do absolutnej perfekcji doprowadził on np.
oszczędność słowa: „przy omawianiu przypadków
praktycznych, które stanowią podkład jego dzieł
(responsa i quaestiones), chodzi mu o to, by z faktycznych okoliczności uchwycić tylko to, co jest
istotne, by w umotywowaniu podać tylko te
zasady, które ocenę usprawiedliwiają, a całość
wystylizować w taki sposób, iżby ani jednego
wyrazu nie można było skreślić i ani jednego nie
potrzeba było dodawać”88. Wybranych 595
fragmentów z dzieł Papiniana wyzyskano w
Digestach Justyniana (§ 34, 3).
Paulus (Iulius Paulus) wyróżnia się rozmiarami
i różnorodnością swojej produkcji pisarskiej, przy
daleko już mniejszej od poprzednich klasyków i od
Papiniana samodzielności. Opracowywał jeszcze
za wzorem poprzedników zbiory przypadków
praktycznych (quaestiones, responsa), ale jego główny wysiłek zmierzał już do objęcia rozległych i
zawiłych prac poprzedników w obszernych
komentarzach do prawa cywilnego i pretorskiego.
Pisał też liczne monografie na rozmaite tematy.
Ogółem Paulus pozostawił ponad 300 ksiąg
dorobku, przy czym 1/6 Digestów Justyniana
złożona jest z jego dzieł (§ 34, 3).
Ulpian (Domitius Ulpianus), nieco młodszy od
Paulusa, był jego rywalem. Absorbowały go
bardzo funkcje państwowe. Zginął w r. 223 jako
dowódca gwardii pretoriańskiej, zamordowany
przez swoich podwładnych89.
Ulpian pisał prace jeszcze bardziej
kompilacyjne aniżeli Paulus, ale bardzo potrzebne:
głównie komentarze, a także liczne monografie i
elementarne podręczniki; wszystko w sposób
jasny i przystępny. Taki charakter jego twórczości
zjednał mu szczególną przychylność redaktorów
Digestów justyniańskich; z jego dorobku
zaczerpnęli najwięcej, około 1/3 całości tego dzieła
składa się z wyjątków z pism Ulpiana (§ 34, 3).
§ 21. Gaius i jego Institutiones
1. Osoba i dorobek pisarski. Ze szczególnych
względów zasługuje na odrębne przedstawienie
jeden z jurystów klasycznych i jego dzieło. Osoba
świadczy o trudnościach badawczych w historii
prawa rzymskiego, dzieło zachowało
nieprzemijające znaczenie po dzień dzisiejszy.
Wśród jurystów rzymskich Gaius jest osobą
wyjątkowo tajemniczą i taką pozostaje pomimo
olbrzymich wysiłków romanistyki światowej,
ponawianych uporczywie od półtora wieku90. Już
to samo jest osobliwością, że Gaius jest znany
tylko z imienia. Wiadomo, że żył i działał w II w.
n.e., bliższe daty urodzenia i śmierci nie są znane.
Wśród współczesnych sobie Gaius był postacią
raczej podrzędną; nie sprawował funkcji
publicznych, nie miał ius publice respondendi,
zapewne zajmował się przede wszystkim
nauczaniem prawa.
88 R. Taubenschlag, s. 43.
89 Datę i okoliczności śmierci Ulpiana wyjaśnili J. Modrzejewski i T. Zawadzki, RHD 45, 1967, s. 565-611.
90 Literatura dotycząca Gaiusa jest bardzo rozległa, rozproszona i kontrowersyjna. O trwającym nadal zainteresowaniu tą postacią świadczy np. międzynarodowe sympozjum tylko na temat Gaiusa, odbyte w r. 1965 we Włoszech. Sprawozdanie w CPH 21, 1969, z.
1, s. 204-210 (W. Wołodkiewicz).
Dzieła swoje pisał za panowania cesarzy
Antoninusa Piusa (138-161) i Marka Aureliusza
(161-180), a więc w okresie największej świetności
jurysprudencji rzymskiej i prawa rzymskiego. Były
to komentarze do ustaw (m.in. do Ustawy XII
tablic) i do edyktów (m.in. jedyny komentarz do
edyktu prowincjonalnego), a także podręczniki i