3.1. Instytucjonalizacja partii politycznych...
43
Jednym z aspektów problemu organizacji partii jest ich instytucjonalizacja. Proces ten wi¹¿e siê z rozwojem organizacyjnym partii, od chwili jej powstania do sytuacji, w której jako dojrza³a organizacja funkcjonuje w otoczeniu politycznym, reaguj¹c i odpowiadaj¹c na p³yn¹ce z niego sygna³y. Z socjologicznego punktu widzenia instytucjonalizacjê partii mo¿na rozumieæ jako proces, w trakcie którego staje siê ona instytucj¹.
Takie, socjologiczne rozumienie instytucjonalizacji partii, nie jest jedynym mo¿liwym. W nauce czêsto u¿ywa siê okreœlenia instytucjonalizacja prawna, co oznacza uregulowanie prawne dzia³alnoœci partii. Normy prawne odnosz¹ce siê do partii mo¿na odnaleŸæ w takich dokumentach jak konstytucje, ustawy o partiach politycznych, ustawy o finansowaniu partii politycznych, ordynacje wyborcze. Bardziej szczegó³owo omawiam te kwestie w rozdziale pt. Partie w przepisach prawa.
Na pocz¹tku wyjaœnienia wymaga problem, jak na gruncie socjologii definiowane s¹ pojêcia „organizacja" i „instytucja", ich w³aœciwe zrozumienie wydaje mi siê niezbêdne dla zrozumienia problemu instytucjonalizacji partii.
Organizacja oznacza wzglêdnie trwa³e, celowe uregulowanie ludzkich dzia³añ i zachowañ, instytucja wi¹¿e siê z wyposa¿eniem tych dzia³añ i zachowañ w sens i znaczenie, oparte na odnosz¹cych siê do tych zachowañ normach, wartoœciach, symbolach. Instytucja ma nieco szerszy sens kulturowy ni¿ organizacja, tak¿e jest pewn¹ regulacj¹ zachowañ i dzia³añ niemniej obdarzon¹ bogatsz¹ kulturowo siatk¹ znaczeñ, celów, regu³1. Innymi s³owy oba pojêcia odnosz¹ siê do kwestii uporz¹dkowania ludzkich dzia³añ. Ka¿dy zespó³ zinstytucjonalizowanych zachowañ mo¿na opisaæ jako organizacjê, nie ka¿da jednak organizacja jest instytucj¹.
Z punktu widzenia omawianego tutaj problemu wa¿ny jest proces instytucjonalizacji organizacji formalnych. Wi¹¿e siê on z wykszta³ceniem siê w organizacji okreœlonych, specyficznych dla niej, celów, wartoœci, norm rz¹dz¹cych jej dzia³aniem. Staj¹ siê one przedmiotem identyfikacji cz³onków, co z kolei sk³ada siê na trwa³oœæ, stabilnoœæ, spójnoœæ organizacyjn¹. Wa¿na jest tak¿e symbolika i rytua³y - czasem przybieraj¹ca formy bardzo konkretne np. sztandaru czy okreœlonego ubioru, czasem bardzo subtelne, polegaj¹ce np. wytworzeniu specyficznego wzorca zachowañ cz³onków organizacji.
Wracaj¹c do problemu instytucjonalizacji partii, mo¿na go rozumieæ w³aœnie jako proces instytucjonalizacji organizacji formalnych, w trakcie których nabywaj¹ one swoistej charakterystyki, wynikaj¹cej ze sprecyzowania ich funkcji, celów, norm i wartoœci. Proces instytucjonalizacji oznacza te¿ utrwalenie organizacji, wzmocnienie jej spójnoœci, rozwój lojalnoœci jej
1 Patrz m.ln. A.Z. Kamiñski, Instytucje i organizacje, w: Socjologia. Problemy podstawowe, Z. Krawczyk, W. Morawski (red.), Warszawa 1991, s. 134.
44
cz³onków i zwolenników. Nie zachodzi on od razu, œciœle wi¹¿e siê z trwaniem organizacji w czasie, z nawarstwianiem siê kolejnych elementów sprawiaj¹cych, ¿e organizacja staje siê instytucj¹. Instytucjonalizacja partii ma znacz¹ce konsekwencje dla niej samej, ale tak¿e dla sposobu jej funkcjonowania w otoczeniu politycznym i tym samym ma tak¿e okreœlone konsekwencje dla tego ostatniego. Organizacja zinstytucjonalizowana jest bowiem nie tylko w miarê trwa³ym punktem odniesienia dla jej cz³onków, staje siê tak¿e stabilnym elementem dla swojego otoczenia, trwa³¹ jego czêœci¹. Zatem zagadnienie instytucjonalizacji partii, odnosz¹c siê z jednej strony do problemów zwi¹zanych z jej organizacj¹ a z drugiej do jej zwi¹zków z otoczeniem, jest kolejnym wa¿nym elementem, pozwalaj¹cym lepiej zrozumieæ funkcjonowanie tych struktur politycznych i wzajemnych zale¿noœci jakie ³¹cz¹ partie i œrodowisko, w którym dzia³aj¹.
Poni¿ej omówiê wybrane koncepcje instytucjonalizacji partii, co pozwoli na powi¹zanie tych uwag ogólnych z konkretnymi procesami, jakie odnosz¹ siê w³aœnie do partii. Rozpocznê od koncepcji Angelo Panebianco1. Autor ten przedstawi³ szczegó³owo wypracowan¹ wizjê procesu instytucjonalizacji partii, która jest jedn¹ z bardziej znanych i szeroko cytowanych w tym obszarze zagadnieñ.
Wed³ug Panebianco instytucjonalizacja pozwala na opisanie dynamiki procesu ewolucji partii w odró¿nieniu od statycznego obrazu, ograniczaj¹cego siê do analizy kolejnych faz rozwojowych partii w okreœlonych momentach czasowych.