Otóż, pomijając prenaukowe koncepcje prowidencjalne czy
metafizyczne, podmiotowość jest lokalizowana albo w strukturach społecznych (budowie
„organizmu społecznegoʺ), albo w jakichś kategoriach jednostek (wielkich ludziach, rolach przywódczych, masie zwykłych obywateli, zbiorowościach ludzi). Na tym tle pojęcie
podmiotowości proponowane w naszej teorii wyróżnia się dwojako. Po pierwsze, traktując podmiotowość jako potencjalny atrybut społeczeństwa (pola jednostko‐wo‐strukturalnego),
ujmujemy ją zbiorczo, jako sumaryczny efekt działania i interakcji wszystkich wskazanych rodzajów podmiotów jednostkowych i zbiorowych pojawiających się w danym społeczeństwie
w danym momencie historycznym. Po drugie, podmiotowość jednostek i ich zbiorowości
ujmujemy kontekstowo, z uwzględnieniem zastanych struktur, w których owe działania i
interakcje zachodzą, jako syntetyczny produkt determinacji jednostkowej (działań podmiotów jednostkowych czy zbiorowych) i determinacji strukturalnej (narzuconych im ram, ale i
otwierających się przed nimi szans strukturalnych). Podmiotowość społeczeństwa jest
wyznaczona z dwóch stron: „od dołuʺ, przez zasób umiejętności, talentów, wiedzy, postaw jego
członków oraz form organizacyjnych, w jakich łączą się oni w ciała zbiorowe; „od góryʺ, przez
395
bilans nacisków i ograniczeń, ale także środków i możliwości dostarczanych przez istniejące struktury.
ALEXIS DE TOCQUEVILLE (1805‐1859)
Francuski myśliciel polityczny, prekursor socjologii politycznej i socjologii historycznej. Trwałą sławę przyniosło mu dzieło o demokracji amerykańskiej: De la dśmocratie en Amerique (1835-1840), a także analiza Wielkiej Rewolucji Francuskiej: L’ancient regime et la Revolution [Dawny ustrój i rewolucja] (1856).
Centralną siłą w historii jest egalitaryzm. Ukoronowaniem tej tendencji jest ustrój
demokratyczny, który realizuje zasady: a) powszechnego udziału w rządzeniu (wolność
polityczna), b) powszechnej dostępności wszelkich pozycji społecznych (równość społeczna).
Demokracja wytwarza silny pęd do ciągłego podnoszenia pozycji społecznej, standardu życia, indywidualnego sukcesu w nieustannym porównywaniu się i konkurencji z innymi.
Najważniejszym nośnikiem tych dynamicznych i ekspansywnych tendencji jest klasa średnia, zagrożona jeszcze degradacją do klas niższych, a zarazem postrzegająca realne szansę awansu
do klas wyższych. Niepewność statusu plus wysokie aspiracje czynią tę klasę najmocniej motywowaną do przedsiębiorczości, inwestowania, zdyscyplinowanej pracy, oszczędzania.
Egalitarne szansę życiowe prowadzą do nieegalitarnych osiągnięć opartych na wysiłkach i zasługach.
Wzorcowy charakter demokracji amerykańskiej wynika, po pierwsze, z konstrukcji instytucji: modelowej równowagi władz, federalizmu zapewniającego różnorodność zasobów, mądrego
prawa gwarantującego swobodę gospodarowania i pewność własności. Ale po drugie,
demokracja wymaga jeszcze warunków społecznych: a) silnego społeczeństwa obywatelskiego,
bogactwa stowarzyszeń, oddolnych inicjatyw, żywej opinii publicznej, b) cnót moralnych, oświecenia obywateli, demokratycznych „odruchów sercaʺ. „Wolność zależy od obyczajów i
przekonań ludzi, którzy deszą się wolnościąʺ. W Ameryce sukces demokracji wynika ze zlania
się ducha wolności z duchem religijności, religia bowiem niesie w sobie najmocniej
legitymizowane reguły moralne. Patologie demokracji, przed którymi trzeba się chronić, to: oligarchiza‐cja, tyrania większości i duch pochlebstwa, populistycznej demagogii.
Upadek anden regimću we Francji spowodowany był: a) centralizacją administracji i ignorowaniem różnic regionalnych, b) brakiem możliwości debaty publicznej, c)
anachronicznymi przywilejami dawnych grup i upośledzeniem grup wschodzących („stanu