Zupełnie na odwrót, mentalność zmysłowa opiera się na przekonaniu, że:
a) świat jest materialny i dostępny poznaniu zmysłowemu, b) najważniejsze są potrzeby fizyczne i należy dążyć do ich maksymalnej, hedonistycznej gratyfikacji, c) postęp polega na opanowywaniu otoczenia ‐ przyrody i innych ludzi, d) wartości są zmienne i relatywne; są instrumentalnie podporządkowane uzyskiwaniu przyjemności i szczęścia, e) prawda opiera się
na eksperymencie, obserwacji, zasadach logiki, f) sztuka ma dostarczać przeżyć zmysłowych i rozrywki, g) bogacenie się jest cnotą i miarą wartości człowieka.
16 P. A. Sorokin, Social and Cultural Dynamics, t. I‐IV, New York 1937: American Book Company.
Typologia ta ma nie tylko charakter analityczny; służy bezpośrednio sformułowaniu teorii zmiany społecznej. Historia ludzkości to cykl zmian mentalności kulturowej ‐ owego rdzenia systemu społeczno‐kulturowego: od ide‐acyjnej, przez idealistyczną, do zmysłowej i z
powrotem przez idealistyczną do ideacyjnej. Np. w kręgu europejskim wiek VIII‐VI p.n.e. to epoka ideacyjna, Grecja V w. p.n.e. to okres przejściowy, mentalności idealistycznej, Rzym od IV
w p.n.e. do IV w. n.e. to epoka zmysłowa, potem do VI w. trwa okres idealistyczny, by od VI do
XII zapanowała znów mentalność ideacyjna, wyjście ze Średniowiecza od XII do XIV w. to epoka przejściowa, idealistyczna, a od wczesnego Odrodzenia w XIV w. aż po dziś dzień trwa
kolejna epoka zmysłowa, która na naszych oczach przechodzi w idealistyczną, by w przyszłości
powrócić do fazy ideacyjnej. Zmianę tę Sorokin wita z wielką satysfakcją, jest bowiem zjadliwym krytykiem cywilizacji technicznej, przemysłowej, kultury masowej, urbanizacji ‐ i innych przejawów skrajnie rozwiniętej nowoczesności.
Tak więc kształt historii nie jest linearny; określa go powracający rytm zmian kulturowych, cykl 380
przypływów i odpływów skrajnych typów mentalności kulturowej. Jaki jest mechanizm takiej cyklicznej zmienności? Sorokin formułuje „zasadę zmiany immanentnejʺ: decydują o tym
wewnętrzne możliwości rozwojowe każdego systemu społeczno‐kulturowego. Istnieje granica
możliwości kultury, poza którą dana mentalność kulturowa ulega wyczerpaniu, traci możliwość
ekspansji, nie jest już zdolna do rozwoju. Wtedy pojawia się mentalność przejściowa,
synkretyczna, zawierająca elementy dawnej i nowej, by ustąpić wreszcie wschodzącej
mentalności kulturowej, która ‐ do czasu ‐ cechuje się ekspansyw‐nością, potencjałem twórczym,
atrakcyjnością dla członków społeczeństwa. I tak cykl toczy się nieustannie. Czynniki
zewnętrzne ‐ otoczenie przyrodnicze, dyfuzja, podbój ‐ mają jedynie wtórne znaczenie; mogą np. wpływać na długość faz każdego cyklu, ale nie są w stanie zmienić jego endogennej logiki.
PITIRIM A. SOROKIN (1889‐1968)
Socjolog rosyjski, który zrobił wielką karierę akademicką w USA. Najważniejsze dzieła: The Sociology of Revolution [Socjologia rewolucji] (1928), Social Mobility [Ruchliwość społeczna] (1927), Society, Culture and Personality [Społeczeństwo, kultura i osobowość (1947) oraz czterotomowa Social and Cultural Dynamics [Dynamika społeczna i kulturowa] (1937‐1941).
Socjologia winna przyjąć podejśde „integralistyczneʺ, w którym obok badań empirycznych musi
być miejsce na racjonalną spekulację, a także ponadracjonalny czynnik intuicji, emocji, geniuszu.
Źródłem inspiracji, a zarazem materiałem dowodowym dla socjologa, musi być szeroka