Bezpoœrednia obserwacja dzia³añ politycznych i pog³êbione badania indywidualne osób przejawiaj¹cych ró¿ne formy aktywnoœci niekonwencjonalnej nie s¹ czêste z dwóch powodów. Po pierwsze, trudno jest nawi¹zaæ kontakt
32
z osobami intensywnie zaanga¿owanymi politycznie, poniewa¿ bywaj¹ one zwykle bardzo zajête, a badania takie (zw³aszcza studia przypadku) s¹ czasoch³onne. Aktywiœci polityczni czêsto nie pozwalaj¹ ¿adnym osobom postronnym na bezpoœredni¹ obserwacjê swoich dzia³añ. Istnieje te¿ prawdopodobieñstwo, ¿e œwiadomoœæ tego, i¿ ich dzia³alnoœæ jest obserwowana przez psychologa, zmieni³aby sposób ich funkcjonowania. Po drugie, bezpoœrednie obserwacje nie pozwalaj¹ na badanie du¿ych prób. Dlatego badacze decyduj¹ siê czêœciej na badanie s³ownych deklaracji w kwestii form i intensywnoœci politycznego zaanga¿owania. Ale i taki sposób gromadzenia danych o osobach aktywnych politycznie napotyka trudnoœci. Okazuje siê bowiem, i¿ próbki sk³adaj¹ce siê z osób deklaruj¹cych w sonda¿ach udzia³ w niekonwencjonalnych dzia³aniach politycznych, a zw³aszcza w ró¿nych formach politycznego protestu, s¹ czêsto tak ma³e, i¿ uniemo¿liwiaj¹ analizy. Dlatego coraz czêœciej w badaniach ankietowych pytamy nie tyle o aktywnoœæ respondenta, ile o jego stosunek do ró¿nych form partycypacji. Na przyk³ad, w badaniach Eurobarometru podaje siê respondentom l(Fsposobów niekonwencjonalnego (legalnego i nielegalnego) zachowania politycznego, a respondenci, odnosz¹c siê do ka¿dego z nich, odpowiadaj¹ na nastêpuj¹ce pytania: czy osobiœcie uczestniczy³ w takim dzia³aniu w ostatnich 10 latach; czy uczestniczy³by, gdyby opisane dzia³anie dotyczy³o czegoœ wa¿nego dla respondenta, czy uczestniczy³by w jakiejœ szczególnej sytuacji, czy te¿ nie uczestniczy³by w nim w ¿adnym przypadku.
Badania przeprowadzone w pierwszej po³owie lat dziewiêædziesi¹tych wykazuj¹, i¿ we wszystkich krajach Wspólnoty Europejskiej (z wyj¹tkiem Francji, gdzie deklarowana aktywnoœæ niekonwencjonalna okaza³a siê znacz¹co wiêksza) ma³y jest procent osób, które podejmowa³y w przesz³oœci dzia³ania niekonwencjonalne, zw³aszcza zaœ niewielu respondentów deklaruje udzia³ w aktach obywatelskiego niepos³uszeñstwa. W12 krajach Europy udzia³ (przynajmniej jednokrotny) w niekonwencjonalnych dzia³aniach politycznych odnotowano u mniej ni¿ 10% badanych, a tylko niewielka grupa (1%) respondentów oœwiadczy³a, i¿ w ci¹gu 10 lat uczestniczy³a w wiêcej ni¿ dwóch formach czynnego niepos³uszeñstwa obywatelskiego. Wiêcej osób natomiast deklaruje akceptacjê zachowañ nielegalnych (a nie osobisty w nich udzia³). W Niemczech, Holandii i we W³oszech (gdzie przeprowadzono badania panelowe, czyli powtarzano badanie na tej samej próbie) zaobserwowano wzrost akceptacji taktyki niepos³uszeñstwa obywatelskiego w latach 1989-1992 (Westle, 1992; Kaase, 1992).
Psychologiczne uwarunkowania aktywnoœci i biernoœci politycznej
Najszerszych ram teoretycznych dla analiz psychologicznych uwarunkowañ aktywnoœci politycznej dostarcza teoria dzia³ania celowego, zgodnie z któr¹ motywacja do podjêcia jakiegoœ dzia³ania jest wypadkow¹ subiektywnej wartoœci (u¿ytecznoœci) przewidywanych wyników i subiektywnych oczekiwañ dotycz¹cych prawdopodobieñstwa ich osi¹gniêcia. W¹runkiemjiktywnoœci jest wiêc uznanie polityki za wa¿n¹ lub wartoœciow¹ dla jednostki sferê,
33
w której mo¿e ona realizowaæ ró¿ne osobiste motywy. Drugim warunkiem jest subiektywne oszacowanie zakresu, w jakim w³asna aktywnoœæ polityczna doprowadzi jednostkê do osi¹gniêcia zamierzonych celów.
Badania empiryczne dotycz¹ obu rodzajów uwarunkowañ. Przyjrzyjmy siê najpierw tym zmiennym psychologicznym, które okreœlaj¹ wartoœæ polityki dla jednostki.