2.4. Sytuacja prawna pacjentów detencyjnych
Sytuacja pacjentów detencyjnych, jak już wcześniej wspomniano, związana
jest przede wszystkim z problematyką orzekania wobec nich środków zabezpie-
czających.
Środki zabezpieczające nie mają charakteru kary. Jak pisze Gardocki (1998, s.
194) różnią się one od kar tym, że: „nie mająna celu wymierzania sprawiedliwości
za popełniony czyn, ani nie zawierają elementu potępienia czynu i jego sprawcy".
Według Buchały i Zolla (1997, s. 7-8) podstawową funkcją środków zabezpiecza-
jących jest ochrona społeczeństwa przed niebezpieczeństwem stwarzanym przez
sprawców czynów zabronionych. Podstawą ich stosowania nie jest wina sprawcy,
lecz ochrona ładu społecznego poprzez pozbawienie go możliwości ponownego
naruszenia porządku prawnego, dlatego też są one stosowane niezależnie od tego,
czy sprawca jest winny popełnienia czynu zabronionego.
62 w. z 13 IV 1973, III KR 39/73, OSNKW 1974, nr 1, poz. 7
72 Psychologia, psychiatria i prawo wobec...
Sprawę stosowania środków zabezpieczających reguluje rozdział X kodeksu
karnego o środkach zabezpieczających (art. 93 do art. 100 kk). Środki te mogą
być zastosowane wobec sprawcy nieponoszącego odpowiedzialności karnej, ze
względu na brak poczytalności, wobec sprawcy ponoszącego odpowiedzialność
karną za przestępstwo popełnione w stanie poczytalności ograniczonej, a także
wobec sprawcy ponoszącego odpowiedzialność za przestępstwo popełnione
w związku z uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego.
Ogólną regułę stosowania środków zabezpieczających, polegających na umie-
szczeniu sprawcy w zakładzie zamkniętym formułuje art. 93 kk, co zgodnie
z orzecznictwem63, jednoznacznie wynika ze sformułowania „tylko wtedy..."
zawartego w tym przepisie. Zgodnie z tym artykułem sąd może orzec środek za-
bezpieczający polegający na umieszczeniu w zakładzie zamkniętym tylko wtedy,
gdy jest to niezbędne, aby zapobiec ponownemu popełnieniu przez sprawcę
czynu zabronionego związanego z jego chorobą psychiczną, upośledzeniem
umysłowym lub uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego. Jak
zauważa Hajdukiewicz (2001, s. 54) orzeczenie środka jest więc fakultatywne.
Ponadto przepis ten nie określa rodzaju czynu zabronionego, wskazując jedynie
na to, by czyn był związany z zaburzeniami psychicznymi oraz aby umieszczenie
w zakładzie zamkniętym było niezbędne dla zapobieżenia ponownemu popełnieniu
czynu zabronionego.
Na istotną tu rolę psychologa zwrócił uwagę Sąd Apelacyjny w Katowicach64.
Podkreślił on, że przepis art. 93 in fine wskazując na potrzebę wysłuchania
przez sąd, przed orzeczeniem o umieszczeniu sprawcy w zakładzie zamkniętym
w ramach środka zabezpieczającego, oprócz psychiatrów. także psychologa,
stanowi uregulowanie szczególne w stosunku do treści art. 202§2 kpk, który
przyznaje biegłym psychiatrom inicjującą rolę w powoływaniu do wydania
opinii biegłych innych specjalności, w tym biegłego psychologa. Oznacza to, że
w każdym przypadku, gdy zachodzi kpnieczność czasowego izolowania sprawcy
poprzez zastosowanie, środka zabezpieczającego, wymagane jest, oprócz opinii
psychiatrów, wydanie opinii psychologicznej w zakresie prognozy zachowania
się sprawcy. Zgodnie ze wspomnianym orzeczeniem Sądu Apelacyjnego w Kato-
wicach opinia ta powinna określać osobowość i stopień inteligencji sprawcy,
jego emocjonalność, uczuciowość oraz reagowanie w sytuacjach trudnych. Brak
opinii psychologicznej może rzutować na treść wypowiedzi psychiatrów, a tym
samym utrudniać sądowi rzetelną ocenę sytuacji.
" p. S.A. w Białymstoku z 28IX 1999, II AKz 169/99, OSA 2000, nr 6, poz. 46
64 p. z 27 X 1999, II AKz 311/99, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2000, nr 2, poz. 36
Rozdział II - Problematyka praw osób . .
73
Orzekanie o środkach zabezpieczających, związanych z umieszczeniem w za-
kładzie zamkniętym - a więc właściwie związanych z pozbawieniem wolności
- wymaga szczególnej rozwagi.
Z porównania art. 94§ 1 obowiązującego kodeksu karnego z treścią art. 99 kk
z 1969 r. wynika, że poprzez zaostrzenie kryteriów orzekania o umieszczeniu
w zakładzie zamkniętym, ustawodawca znacznie ograniczył podstawy stosowania
środków zabezpieczających o charakterze izolacyjnym wobec niepoczytalnych
sprawców czynów zabronionych65. Umieszczenie takie jest możliwe tylko wtedy,