Odpowiedzialnoœæ ta by³a wpro-
wadzona dopiero w prawie pretorskim. Osoba, która przeszkadza³a w po-
szukiwaniu rzeczy, odpowiada³a - podobnie jak przy furtum manifestum
- na czterokrotn¹ wartoœæ rzeczy skradzionej.
b) Furtum w prawie klasycznym
W Ÿród³ach klasycznego prawa rzymskiego kradzie¿ (furtum) by³a okres- 311
lana jako wszelkie "nieuczciwe dotkniêcie cudzej rzeczy w celu osi¹gniêcia
z tego korzyœci albo [przez zabór] samej rzeczy, albo przez jej u¿ywanie, albo
posiadanie" (Paulus, D. 47, 21, 3: Furtum est contrectatio rei fraudulosa lucri
faciendi gratia vel ipsius rei vel etiam usus eius possessionisve).
Klasyczna rzymska koncepcja kradzie¿y jest znacznie bardziej pojemna
ni¿ definicja wspó³czesna. S³owo contrectatio, wystêpuj¹ce w definicji Pau-
lusa, oznacza "dotkniêcie", "zetkniêcie siê", "wejœcie w kontakt" z cudz¹ rze-
cz¹. Kradzie¿¹ by³o zarówno "dotkniêcie" po³¹czone z zaborem cudzej rzeczy
{furtum rei - odpowiadaj¹ce dzisiejszemu pojêciu kradzie¿y), jak i Izw. furtum
usus (kradzie¿ u¿ywania - np. u¿ywanie przez depozytariusza rzeczy oddanej
mu na przechowanie czy przeja¿d¿ka cudzym koniem) oraz furtum rei suae
(np. zabranie rzeczy przez zastawcê zastawnikowi), okreœlane te¿ jako furtum
possessionis, czyli kradzie¿ posiadania. W pojêciu furtum mieœci³o siê rów-
nie¿ œwiadome przyjêcie nienale¿nego œwiadczenia oraz zniszczenie dokumen-
tu œwiadcz¹cego o istnieniu jakiegoœ uprawnienia. W szerokim ujêciu rzym-
skiej kradzie¿y mieœci³y siê takie dzisiejsze przestêpstwa przeciwko mieniu,
jak: przyw³aszczenie (art. 204 KK - "Kto przyw³aszcza sobie cudze mienie
ruchome"); oszustwo (art. 205 KK - "Kto w celu osi¹gniêcia korzyœci maj¹t-
kowej doprowadza inn¹ osobê do niekorzystnego rozporz¹dzenia w³asnym
lub cudzym maj¹tkiem za pomoc¹ wprowadzenia w b³¹d albo wyzyskania
Nb. 311
244 Rozdzia³ IX. Zobowicfzania
b³êdu lub niezdolnoœci do nale¿ytego pojmowania przedsiêbranego dzia³ania");
paserstwo (art. 215 KK - "Kto rzecz uzyskan¹ za pomoc¹ czynu zabronione-
go nabywa lub pomaga do jej zbycia albo w celu osi¹gniêcia korzyœci maj¹t-
kowej tê rzecz przyjmuje lub pomaga do jej ukrycia"), czy te¿ u¿ycie cudzej
rzeczy (art. 214 KK - "kto zabiera w celu krótkotrwa³ego u¿ycia pojazd me-
chaniczny ..."), a tak¿e usi³owanie pope³nienia kradzie¿y (furtum pope³nia³o
siê ju¿ z chwil¹ dotkniêcia rzeczy, nie zaœ dopiero jej zabrania).
Contrectatio musia³a nast¹piæ wbrew woli uprawnionego do wytoczenia
actiofurti. Nie wystarcza³o wiêc samo przekonanie sprawcy, ¿e dzia³a wbrew
woli tamtego (G. 3, 198). Contrectatio stanowi³a element przedmiotowy prze-
stêpstwa kradzie¿y. Do powstania odpowiedzialnoœci wymagane by³y jednak
dodatkowe elementy, takie jak: z³y zamiar (dolus), polegaj¹cy na celowym,
nieuczciwym dzia³aniu sprawcy (contrectatio fraudulosa), maj¹cym na celu
osi¹gniêcie zysku (lucri faciendi gratia).
Czynnie legitymowanym do wniesienia skargi przeciwko z³odziejowi (ac-
tio furti) by³ w prawie klasycznym nie tylko w³aœciciel, lecz równie¿ i inne
osoby, w których interesie by³o utrzymanie rzeczy w dotychczasowym stanie
(cuius interes t rem sah'am esse). By³y to osoby zobowi¹zane do szczególnego
strze¿enia rzeczy, których odpowiedzialnoœæ obejmowa³a tzw. custodia (np.:
zastawnik; krawiec, któremu ukradziono materia³ z³o¿ony przez klienta do
wykonania ubioru - por. Nb. 336). Zas¹dzenie kary prywatnej na rzecz powo-
da w procesie przeciwko z³odziejowi opiewa³o na dwukrotn¹ lub czterokrotn¹
wartoϾ skradzionej rzeczy.
Wysokoœæ zas¹dzonej kary prywatnej zale¿a³a od sposobu pope³nienia kra-
dzie¿y. W przypadku kradzie¿y zwyczajnej (furtum nêæ manifestum) z³odziej
by³ zas¹dzany na podwójn¹ wartoœæ przedmiotu skradzionego. Natomiast gdy
z³odziej zosta³ schwytany na gor¹cym uczynku w chwili pope³niania kradzie-
¿y (furtum manifestum), kara by³a zaostrzona do wysokoœci czterokrotnej war-
toœci przedmiotu skradzionego. W okresie klasycznym skargi z tytu³u pope³-
nienia kradzie¿y by³y traktowane jako skargi penalne oparte na ius æmie lub
na ius honorarium. Pope³nienie kradzie¿y oprócz odpowiedzialnoœci penalnej
(stanowi¹cej odpowiednik dzisiejszej odpowiedzialnoœci karnej) nie wyklucza-
³o mo¿liwoœci stosowania skarg odszkodowawczych (actiones rei persecuto-
riae - por. Nb. 396), takich jak rei yindicatio (skarga wydobywcza) czy con-
dictio furtiva (skarga o zwrot nies³usznego wzbogacenia na skutek kradzie¿y).
c) Furtum w prawie poklasycznym
312 W prawie poklasycznym - zgodnie z ogóln¹ tendencj¹ wprowadzania kar
publicznych zamiast dotychczasowej odpowiedzialnoœci prywatnoprawnej
Nb. 312
§ 38. Zobowi¹zania powsta³e z czynów niedozwolonych... 245
-powa¿niejsze rodzaje kradzie¿y, by³y œcigane w drodze cognitio extra ordi-
nem (por. Nb. 402) i zaczê³y byæ traktowane jako zbrodnie karane kar¹ pu-
bliczn¹ (crimina exlraordinaria).
2. Raplna
Rabunek (rapina) stanowi³ kwalifikowan¹ formê pope³nienia kradzie¿y, 313
tj. kradzie¿ przy u¿yciu si³y. Ustawa XII tablic nie przewidywa³a specjalnej
odpowiedzialnoœci wobec rabusia.
Niepokoje spo³eczne w okresie koñca republiki rzymskiej spowodowa³y
wprowadzenie przez pretora specjalnej skargi, zwanej actio vi bonorum rap-
lorum, stosowanej przeciwko temu, kto dokona³ kradzie¿y z zastosowaniem
przemocy. Skarga ta przewidywa³a karê prywatn¹ (in quadruplum) p³acon¹
pokrzywdzonemu przez rabusia. Skarga ta mog³a byæ stosowana tylko w ci¹-
gu roku od pope³nienia przestêpstwa. Po tym okresie mo¿na by³o - wedle
Gaiusa - stosowaæ przeciwko rabusiowi jedynie pretorsk¹ skargê in simplum
(na jednokrotn¹ wartoœæ rzeczy). Poszkodowany móg³ jednak po tym okresie
wystêpowaæ równie¿ z cywiln¹ actio furti nêæ manifesti, in duplum (por. Pau-
lus-D. 47, 8, l).
3. Damnum iniuria datum
a) Odpowiedzialnoœæ za wyrz¹dzenie szkody w cudzym maj¹tku wed³ug
ustawy XII tablic
Wyrz¹dzenie szkody maj¹tkowej (damnum iniuria datum) by³o uregulo- 314
wane ju¿ w ustawie XII tablic. Ustawa ta wymienia³a kilka ró¿nych przypad-
ków, w których powstawa³ obowi¹zek zap³aty kary prywatnej na rzecz osoby,
której zniszczono lub uszkodzono rzecz stanowi¹c¹ jej w³asnoœæ. Znanymi
nam przypadkami takiej odpowiedzialnoœci by³y:
l. Actio de arboribus succissis - skarga przys³uguj¹ca w³aœcicielowi nieru-
chomoœci, któremu zniszczono rosn¹ce na niej drzewo lub krzew. Gaius,
omawiaj¹c formalistykê najdawniejszego procesu legisakcyjnego, podaje
przyk³ad tej w³aœnie skargi (G. 4, li): "Kto wyst¹pi³ ze sporem w sprawie
wyciêcia winoroœli w ten sposób, ¿e w postêpowaniu wymieni³ winoroœle,
przegrywa³ sprawê, poniewa¿ powinien by³ wymieniæ drzewa z tego powo-
du, ¿e ustawa XII tablic, na podstawie której przys³ugiwa³o powództwo
z tytu³u wyciêcia winoroœli [de vifibus succissis], mówi³a ogólnie o wy-