v
3.3. Jzyk a substancja
Jzyki znane nam dzi z wikszoci krajw wiata bywaj albo mwione, albo pisane. Tradycyjna gramatyka Zachodu, stworzona w Grecji; a potem rozwijana dalej przez uczonych rzymskich i redniowiecznych, dotyczya niemal wycznie jzyka literatury; analizie mwionego jzyka potocznego powicano stosunkowo niewiele uwagi. W cigu wieku XIX poczyniono ogromne postpy w badaniach nad historycznymi rozwojem jzykw; wtedy to uczeni zdali sobie janiej spraw z tego, e zmiany w jzyku pisanych tekstw z rnych epok - np. zmiany, ktre z upywem stuleci przeksztaciy acin w jzyk francuski, woski czy hiszpaski mona wyjani tylko uprzednimi zmianami w odpowiednim jzyku mwionym. Wszystkie wielkie jzyki literackie wiata pochodz w gruncie rzeczy od mwionych jzykw okrelonych spoeczestw. Co wicej, z punktu widzenia jzykoznawcy tylko historyczny przypadek rozstrzyga o tym, e mwiony jzyk danego regionu lub klasy spoecznej staje si w okrelonej zbiorowoci jzykowej podstaw rozwoju oglnonarodowego jzyka literackiego, e natomiast dialekty innych regionw lub klas uchodz odtd wrd wyksztaconych czonkw danej zbiorowoci jzykowej za nisze lub niepenowartociowe odmiany jzyka (zob. 14.5). Trzeba sobie koniecznie uwiadomi, e dialekty te s na og rwnie gramatyczne i systemowe, jak oglnonarodowe jzyki literackie. Wprawdzie wielu ludzi odczuwa dialekty nieliterackie jako z gruntu "niegramatyczne", ale tylko dlatego, e w.. szkole uczono ich gramatyki pisanego jzyka oglnonarodowego, a gramatyki dialektu nieliterackiego nigdy nie studiowali (nawet jeli mwi nim w domu).
Jedna z gwnych zasad wspczesnego jzykoznawstwa gosi, e podstawowy jest jzyk mwiony. Nie znaczy to jednak, eby naleao utosamia jzyk w ogle z jzykiem mwionym. Trzeba bowiem przede wszystkim odrni jzyk od substancji *, w ktrej si przejawia: Pojcie substancji jest pokrewne pojciu przewodu * komunikacyjnego, wprowadzonemu wyej (2.2), ale jak zobaczymy, nie jest z nim identyczne. W myl pewnej rozpowszechnionej formuy, ktr tu przyjmiemy, jzyk mwiony jest pierwotny wobec pisanego-o tyle, e ten ostatni powstaje przez przeniesienie pierwszego z substancji pierwotnej na wtrn (zob. Abercrombie 1967, 1-19). 4 Zakada to, e dwik, a cilej dwik foniczny * (czyli zasig
' Moja definicja substancji rni i jednak pod pewnymi wzgldami od definicji Abercrombiego. Pozostaje ona pod wpywem ujcia substancji przez H jelmsleva (1953). Istniej rwnie inne sposoby klasyfikacji i analizy omawianych tu poj.
syszalnych dwikw moliwych do wytworzenia za pomoc ludzkich narzdw mowy); jest substancj naturaln czyli podstawow, w jakiej realizuje si system jzyka, i e wypowiedzi pisane powstaj przez przeniesienie jzyka z tej pierwotnej substancji fonicznej * we wtrn substancj graficzn *.
Prosz zauway, e substancj jzyka mwionego nazwalimy foniczn, podczas gdy przewd, ktrym ten jzyk jest normalnie , przekazywany, nazywamy gosowo-suchowym (3.1). Wano odrnienia przewodu od substancji polega na tym; e zarwno jzyk mwiony, jak pisany mona przekazywa rnymi przewodami. Tak np. tekst w alfabecie Braille'a dekoduje si za pomoc zmysu dotyku, a nie wzroku. Skada si on jednak z ukadw kropek, z ktrych kady odpowiada jednoznacznie literze jzyka pisanego, a formy wyrazowe alfabetu Braille'a rwnie odpowiadaj formom jzyka pisanego. Krtko mwic, tekst pisany alfabetem Braille'a i tekst pisany normaln pisowni s strukturalnie izomorficzne - i to jest rzecz gwna. Uywajc terminu substancja, a nie przewd, mamy na myli nie faktyczne przekazywanie sygnaw, lecz regularne rnice funkcjonalne i strukturalne midzy jzykiem pisanym a mwionym. Co prawda, wielk cz tych rnic mona wyjani, przynajmniej genetycznie, fizycznymi odmiennociami, jakie dziel od siebie przewody typowe dla przekazywania jzyka mwionego i pisanego. Rnice te jednak niekonieczne tumacz si konkretnym przewodem, ktrym jest przekazywana dana wypowied. Mwiony jzyk angielski mona przekazywa pisemnie, chocia obowizujca- pisownia raczej do tego nie wystarcza; a jzyk pisany moe by i pospolicie jest dzi przekazywany wieloma rnymi przewodami. Wystarczy chwila namysu, eby stwierdzi, e stosunek midzy substancj a przewodem wykazuje szereg komplikacji. Tak np. oficjalne odczyty, cho wygaszane ustnie i majce struktur fonologiczn jzyka mwionego, s jednak ukadane, jeli chodzi o gramatyk i sownictwo, w substancji pisanej. Moliwo odwrotn ilustruj dosowne zapisy swobodnych rozmw: na poziomie struktury ortograficznej s one zrealizowane w substancji pisanej, natomiast pod wzgldem gramatycznym i sownikowym s skonstruowane wedug zasad rzdzcych doborem i czeniem wyrazw w substancji mwionej.
Z drugiej strony partie dialogowane w powieciach, cho podawane jako zapisy rozmw, bywaj czsto do nierealistyczne; a to co si pisze (do czytania) w gazetach. i reklamach pozostaje pod silnym wpywem jzyka mwionego. Wane s jednak nie te komplikacje, lecz to, e mona pisa
70 71
m
jzykiem mwionym i mwi pisanym; tumaczy si to zasad dwoistoci ' jzyka oraz wzgldn niezalenoci dwu poziomw jego struktury (zb. 3.4).