Repertuar tradycyjnych gatunków prozatorskich wzbogaci³ siê teraz o kaznodziejstwo. Nast¹pi³ szybki rozwój poezji liturgicznej (hymnów, tropów, sekwencji, oficjów rymowanych), uprawiano te¿ ró¿ne odmiany tematyczne i formalne dramatu liturgicznego, zwi¹zanego z rytmem g³ównych œwi¹t
Piœmiennictwo œredniowieczne w Polsce
koœcielnych. W nurcie œwieckim istotn¹ rolê odgrywa³y dydaktyczne poematy „stanowe", a tak¿e, byæ mo¿e, pieœni o charakterze okolicznoœciowym. Mimo oczywistej przewagi ³aciny, jêzyk polski stopniowo zyskiwa³ dla siebie miejsce w krêgu kultury pisma. Druga po³owa XIII wieku przynios³a dalsze zapisy s³ów oraz pierwsze odnotowania zdañ polskich. W koñcu tego stulecia powsta³ — byæ mo¿e — przek³ad Psa³terza, a z XIV wieku zachowa³y siê ju¿ teksty dzie³ wysokiej rangi artystycznej w postaci kopii (wczeœniej powsta³ych) arcydzie³ jêzyka i stylu: tzw. Kazañ œwiêtokrzyskich oraz Psa³terza floriañskiego. Na wzór ³aciñskich utworów liturgicznych zaczêto uk³adaæ œpiewy koœcielne w jêzyku narodowym. Pod koniec XIII wieku (datowanie jest — jak wiadomo — hipotetyczne) mia³o powstaæ arcydzie³o s³owno-muzyczne: Bogurodzica. Zapewne od drugiej po³owy XIII wieku w powszechnym u¿yciu by³y polskie modlitwy codzienne, spowiedŸ powszechna i wierszowane dekalogi, a œwiadomoœæ religijn¹ i wyobraŸniê wiernych stopniowo kszta³towa³y g³oszone po polsku kazania, czêsto wzbogacane exemplami. Polska œwiecka twórczoœæ oralna zyskiwa³a, jak siê wydaje, coraz szerszy zasiêg. Nie zachowane do dziœ teksty, których istnienie dokumentuj¹ jednak niezbicie Ÿród³a koœcielne, tworzy³y nurt œpiewanej lub melorecytowanej poezji ludycznej. Parateat-ralne wystêpy jokulatorów i rozmaitych trup aktorskich coraz skuteczniej oddzia³ywa³y na masow¹ wra¿liwoœæ artystyczn¹. Budz¹ca ¿yw¹ krytykê Koœcio³a kultura karnawa³owa sprzyja³a powstawaniu pieœni mi³osnych i swawolnych.
W okresie trzecim, przypadaj¹cym g³ównie na wiek XV, w literaturze nast¹pi³y istotne zmiany. Emancypacja jêzyka polskiego i jego stopniowa ekspansja na sferê tekstu pisanego zaowocowa³y bogatym i zró¿nicowanym dorobkiem w zakresie poezji i prozy. Piœmiennictwo ³aciñskie rozwija³o siê nadal, zmieniaj¹c swój charakter i staj¹c siê z wolna, w drugiej po³owie stulecia, terenem penetracji nowych na gruncie polskim tendencji humanistycznych. Jednak¿e okres jego wy³¹cznoœci w naszym kraju min¹³ bezpowrotnie, a literatura mia³a odt¹d na d³ugo staæ siê dwujêzyczna. PóŸne œredniowiecze wyda³o parê wybitnych indywidualnoœci twórczych, nad którymi zdecydowanie góruj¹: W³adys³aw z Gielniowa — w dziedzinie poezji polskiej i ³aciñskiej, oraz Jan D³ugosz, pisz¹cy ³aciñsk¹ proz¹ historyk wielkiego formatu; z wieloma innymi autorami zapoznamy siê w dalszym ci¹gu.
W polskojêzycznej twórczoœci tego okresu dominowa³a tematyka religijna, a g³ówn¹ jej form¹ by³a pieœñ koœcielna, podtrzymuj¹ca struktury gatunkowe ³aciñskiej poezji liturgicznej; ewolucja œpiewu koœcielnego w drugiej po³owie XV wieku zapocz¹tkowa³a proces formowania siê zwrotkowych poematów epickich b¹dŸ lirycznych o szczególnym klimacie emocjonalnym, odpowiadaj¹cym nowej duchowoœci tego okresu. Zapisywano kr¹¿¹ce w ustnym przekazie pieœni o œwiêtych oraz utwory o œmierci i ¿yciu przysz³ym. Uderzaj¹ca wydaje siê rzadkoœæ zachowanych œwieckich tekstów poetyckich, chocia¿ wszystko zdaje siê wskazywaæ na ich obecnoœæ w ówczesnej kulturze literackiej. W prozie du¿¹ rolê odegra³y utwory o tematyce apokryficznej, eksponuj¹ce zw³aszcza w¹tki pasyjne i narodzeniowe, a obok nich — wczeœniej ju¿ uprawiane gatunki, jak ¿ywoty œwiêtych lub kazania. Polszczono œredniowieczne narracje europejskie: buduj¹ce, pseudohistoryczne i b³azeñskie.
W twórczoœci ³aciñskiej wyraŸnie zaznaczy³o siê wspó³istnienie dwu nurtów: tradycyjnego, zwi¹zanego g³ównie z formami poezji i prozy koœcielnej oraz buduj¹cej (pieœniami liturgicznymi, kazaniami, utworami hagiograficznymi, poematami stanowymi), i modernizuj¹cego siê z wolna, g³ównie œwieckiego, zwi¹zanego ze œrodowiskiem dworskim lub uniwersyteckirr, na ten drugi nurt sk³ada³y siê: poezja
39
Wstêp
polityczno-okolicznoœciowa, panegiryczna, ¿akowska oraz proza oratorska, epi-stolograficzna, dziejopisarska, traktatowa i publicystyczna. To w³aœnie pisarstwo stosunkowo ³atwo ulega³o wp³ywom humanistycznych wzorów literackich i coraz czêœciej œwiadomie odwo³ywa³o siê do modeli antycznych; tu wykszta³ci³y siê nie znane wczeœniej w Polsce struktury gatunkowe i stylistyczne.