Mia³ te¿ kiepsk¹ genezê: prototypem najwy¿-
szego s¹du administracyjnego by³a stworzona za czasów Konsulatu Rada
Stanu, ca³kowicie uzale¿niona od Pierwszego Konsula. Po reformie z 1872 r.,
a zw³aszcza od pocz¹tku XX w. ta czêœæ dzia³alnoœci Rady Stanu zdoby³a
sobie zas³u¿ony autorytet: by³ to znakomity najwy¿szy s¹d administracyj-
ny. Jednak¿e doœwiadczenie s¹dów administracyjnych w Prusach i Austrii
rodzi³o obawy, ¿e taka forma s¹dowej kontroli administracji pachnie jej
„napoleoñskim" uzale¿nieniem od w³adzy rz¹dowej. Obawiano siê, ¿e
gdy demokracja os³abnie, s¹dy administracyjne nie bêd¹ zdolne broniæ
obywateli, bo uzale¿ni¹ siê od rz¹du (i taki w³aœnie los spotka³ m.in.
polski Najwy¿szy Trybuna³ Administracyjny po r. 1926).
Te spory o mo¿liwie najlepszy kszta³t instytucji demokratycznych zda-
wa³y siê dobrze wró¿yæ „nowym" demokracjom. Podobne rokowania -
ale to dotyczy³o i demokracji „starych" - zdawa³y siê wynikaæ z upowszech-
nienia w okresie miêdzywojennym dobrze zorganizowanych i masowych
partii politycznych. Burzliwie siê rozwija³y organizacje i stowarzyszenia,
w szczególnoœci zwi¹zki zawodowe. Zapowiada³o to tak wa¿n¹ dla demo-
kracji masow¹ partycypacjê obywateli w ¿yciu publicznym, w tym tak¿e
aktywizacjê demokratyczn¹ klas spo³ecznie s³abszych: robotników, drob-
nych posiadaczy miejskich, ch³opów. Pojawianie siê masowych partii ro-
botniczych i ch³opskich zmienia³o pejza¿ polityczny krajów demokratycz-
nych.
Podobne procesy zachodzi³y zreszt¹ i w niektórych „starych" demokra-
cjach. Wspominaliœmy ju¿ o bezprecedensowym sukcesie socjaldemokracji
szwedzkiej, która w 1936 r. wraz z ma³¹ grup¹ komunistów niezale¿nych
od Moskwy zdoby³a wiêkszoœæ w parlamencie; nigdy przedtem w Szwecji
nie uda³o siê to ¿adnej partii. W Wielkiej Brytanii Partia Pracy zdo³a³a
siê wcisn¹æ do systemu dwupartyjnego: przez pewien czas funkcjonowa³
tedy system trójpartyjny i rz¹dy koalicyjne (niezbyt udane). Rywalizacja
Demokracja, autorytaryzm, fatalizm (1918-1945)
Partii Pracy i libera³ów dawa³a przewagê raz jednej partii, raz drugiej
(przy bardzo mocnej pozycji konserwatystów) - a¿ do 1935 r., gdy Partia
Pracy zdoby³a mia¿d¿¹c¹ przewagê nad libera³ami w liczbie oddanych
g³osów (8,5 min. do 2,5 min.) i jeszcze wiêksz¹ w zdobytych mandatach
(154 do 33). Powróci³ wiêc re¿im dwupartyjny. We Francji kilka miesiêcy
póŸniej, wiosn¹ 1936 r., partia socjalistyczna (SFIO) po raz pierwszy zdy-
stansowa³a wielk¹ i s³awn¹ partiê radykaln¹ (149 mandatów do 111). W
po³owie lat 30-tych szwedzki premier-socjalista (Per Hansson) nie by³ tu
rewelacj¹, bo ju¿ wczeœniej charyzmatyczny lider socjalistów Hjalmar Bran-
ting pe³ni³ funkcjê szefa rz¹du (w latach 1920 i 1921-23). Ale sensacj¹
by³o pojawienie siê w Wielkiej Brytanii premiera-laburzysty Ramsaya MacDo-
nalda (1924, 1929-1935) i socjalisty Leona Blumajako premiera Francji
(1936-1937 i na krótko 1938).
A jednak, jak ju¿ by³a o tym mowa, wiele systemów demokratycznych
upad³o, daj¹c wolne pole re¿imom autorytarnym i totalitarnym; optymistyczne
prognozy szans demokracji zawiod³y.
//. Re¿imy autorytarne
Autorytaryzm sta³ siê dominuj¹cym systemem w d³ugim pasie od Fin-
jandii po Grecjê, lecz tak¿e na Pó³wyspie Iberyjskim. Demokracja ulega³a
tam militarnym przewrotom i monarchicznym zamachom stanu. W 1923 r.
nast¹pi³ przewrót w Bu³garii zorganizowany przez nacjonalistów Alek-
sandra Gankowa i królewski zamach stanu w Hiszpanii, który odda³ w³a-
dzê genera³owi Primo de Riverze; w 1926 r. dosz³o do zamachu majowego
w Polsce i przewrotu wojskowego w Portugalii, który wykona³ marsza³ek
Carmona; w 1929 r. mia³ miejsce antydemokratyczny królewski zamach
stanu w Jugos³awii; w 1930-31 r. w Finlandii o krok od w³adzy byli
faszyzuj¹cy lappiœci, ostatecznie wziê³a tu górê nacjonalistyczno-konser-
watywna prawica, tworz¹c jednak, przy pomocy ustaw o ochronie republi-
ki, system autorytarny; w 1934 r. ostry re¿im autorytarny ustanowiono
w Austrii; w 1935 r. republika grecka uleg³a przewrotowi genera³a Kondi-
lisa, którego po roku zast¹pi³ gen. Metaxas; w 1936 r. rebelia wojskowa
w Hiszpanii da³a pocz¹tek wojnie domowej, w której poleg³a demokra-
343
Powszechna historia ustrojów pañstwowych
tyczna republika; w 1938 r. dokona³ siê królewski zamach stanu w Rumu-
nii. Autorytaryzm zawita³ te¿ do republik ba³tyckich wraz z zamachami
stanu prawicowych liderów: Antonasa Smetony na Litwie (1926), Karlisa
Ulmanisa na £otwie (1934) i Konstantina Patsa w Estonii (1934).
Ustanawiane kolejno re¿imy autorytarne lat miêdzywojennych okreœla-
ne by³y nierzadko mianem „faszystowskich", g³ównie we frazeologii ko-
munistycznej, ale nie tylko (to w nauce amerykañskiej pojawi³ siê termin
„klerófaœ¿yzm" na okreœlenie re¿imu austriackiego z lat 1934-1938). Istot-
nie, niektóre re¿imy autorytarne inspirowa³y siê „korporacyjnymi" wzo-
rami faszyzmu w³oskiego i sz³y daleko w likwidowaniu politycznego plu-
ralizmu. Dotyczy³o to w³aœnie Austrii po r. 1934, £otwy pod rz¹dami
Ulmanisa czy Portugalii w systemie stworzonym przez Antonio Salazara
(od 1932). Owszem, w krajach rz¹dzonych autorytamie me brakowa³o
ruchów faszyzuj¹co-totalitamych. Taki charakter mia³a np. rumuñska ¯e-