Owa metateoretyczna koncepcj::j ma spore znaczenie równie¿ dla badañ nad socjalizacj¹, gdy¿ niektó~ z omawianych poni¿ej teorii podstawowych
(behawiorystyczna teori ! uczenia siê, strukturalno-funkcjonalna teoria ról) wyraŸnie siê do ni ! odwo³uj¹. Drug¹ stronê w sporze o pozytywizm stanowi¹
przedstawicie :! teorii krytycznej (przede wszystkim Horkheimer, Adorno, Habermas)1 Równie¿ i ta koncepcja metateoretyczna ma du¿e znaczenie, poniew
nawi¹zuj¹ do niej interakcjonistyczne i materialistyczne koncepcjc j " socjalizacji. ,,:!i W krytycznym racjonalizmie badanie skierowane jest przed , wszystkim
na przekaz i analizê obserwowalnych faktów, zdarz e
!Ii i stanów rzeczy. Takie teoretycznonaukowe podejœcie, w którynj 'i
zak³ada siê, ¿e Ÿród³em wszelkiego poznania s¹ "pozytywne" fakt~ pozyskane dziêki obserwacji rzeczywistoœci, okreœla siê od czasó~:! )i, I A. Comte'a (1798-
1857) jako pozytywizm (por. Klaus i Buhr 1971, Sii:~ j, 856 n.). Wspó³czesne badania P()zytywistyczne maj¹ charakter œciœl~! empiryczno-statystyczny,
rozpoczynaj¹ siê od operacjonizacji pojêÆ!: "C i sformu³owania hipotez. Za pomoc¹ kontrolowanych procedur pomiarowych (np. ankiety, obserwacji zachowañ)
hipotezy te testuj-:
j
'ê pod k¹tem ich zgodnoœci z obserwowaln¹ rzeczywistoœci¹. W ten Sl . d
posób zdobywa siê, uchodz¹c¹ za pewn¹, wIe zê cz¹stkow¹, zwan¹ :ównie¿ prawami empirycznymi. Przy takim
podejœciu mianem teorii okreœla siê pewn¹ liczbê praw, które s¹ powi¹zane z sob¹ na mocy logicznych relacji
pochodnoœci (por. Opp 1972, s. 797). Takie prawo empiryczne - a tym samym i cz¹stkowe twierdzenie
pozytywistycznej teorii socjalizacji - mog³oby np. brzmieæ: "Im wiêksze spo¿ycie alkoholu w rodzinie, tym czêœciej
wystêpuj¹ u dzieci zak³ócenia w zachowaniu". I dalej: "Im d³u¿ej osoby doros³e pozostaj¹ bezrobotne, tym wiêksze
wœród nich spo¿ycie alkoholu". Tak wiêc teoria sk³ada siê tu z pewnej liczby s¹dów, sprawdzanych stale w badaniach
empirycznych, dziêki czemu mo¿na je tymczasowo przyj¹æ albo uznaæ za sfalsyfikowane (tzn. odrzuciæ jako
fa³szywe). Celem tej pracy badawczej i teoretycznej jest po³¹czenie z czasem z sob¹ coraz wiêkszej liczby praw
empirycznych i przez to odzwierciedlenie coraz wiêkszego obszaru rzeczywistoœci spo³ecznej. Opracowanie ogólnej
teorii socjalizacji t¹ drog¹ wydaje siê mo¿liwe. Uwzglêdnia siê przy tym postulat "wolnoœci od wydawania s¹dów
wartoœciuj¹cych " ( Werturteilsjreiheit): dopuszczalne s¹ wy³¹cznie opisowe lub analityczne, ale w ¿adnym przypadku
nie normatywne twierdzenia o obszarze przedmiotowym. Mo¿na wprawdzie badaæ pedagogiczne normy i ich
oddzia³ywanie, ale akceptacja (lub odrzucenie) okreœlonych celów wychowawczych nie jest w ramach teorii naukowej
dopuszczalna. Zadaniem rozwijanej w ten sposób teorii jest wyjaœnianie (zdarzeñ minionych), prognozowanie
(zdarzeñ przysz³ych) oraz wskazywanie technologii (œrodków pedagogicznych) umo¿liwiaj¹cych wywo³ywanie
zdarzeñ po¿¹danych i unikanie niepo¿¹danych. W tym technologicznym rozumieniu teoria socjalizacji ma dostarczaæ
œrodków umo¿liwiaj¹cych skuteczny i efektywny wp³yw na podmioty zgodnie
z za³o¿onym kierunkiem ( o którym jednak na gruncie nauki nie
mo¿na wydawaæ s¹dów wartoœciuj¹cych).
W przeciwieñstwie do tego pozytywistycznego pojmowania rzekomo wolnych od wartoœci badañ i tworzenia teorii dla
przedstawicieli teorii krytycznej proces naukowy rozpoczyna siê od gruntownej krytyki istniej¹cych stosunków:
podczas gdy "tradycyjna " (Pozytywistyczna) teoria odzwierciedla jedynie zjawiska spo³eczne, zadaniem teorii
krytycznej jest poznanie kryj¹cej siê za tymi zjawiskami "istoty" spo³eczeñstwa. Podczas gdy tradycyjna teoria utrwala
"panuj¹ce nawyki myœlowe, które przyczyniaj¹ siê do dalszego trwania przesz³oœci
i dbaj¹ o interesy dawnego porz¹dku" (Horkheimer 1968, s. 37), teoria krytycma ma na celu krytykê panuj¹cych stosunków i zwi¹zan z nimi ideologii.
Tym samym teoria krytyczna kieruje siê em cypacyjnym interesem poznawczym, by nauka by³a
"
..zorientowana na interes cz³owieka w rozszerzaniu oraz utrzymywaniu mo¿liw ~ dysponowania samym sob¹. Jego celem jest znoszenie
irracjonalnego panowania i obf przed nim. wyzwalanie siê spod wszelkiego rodzaju przymusu. Przymus to nie t przemoc fizyczna. ale i skrêpowanie
przes¹dami oraz ideologiami. Nawet jeœli skrêpowania nie mo¿na siê ca³kiem pozbyæ. to przez analizê jego genezy . przez k
i samorefleksjê mo¿na je ograniczyæ.. (Lemper 1971. 5.318).