odmienne czci mowy (RZECZOWNIK, PRZYMIOTNIK, LICZEBNIK, ZAIMEK, CZASOWNIK), druga poowa - czci mowy nieodmienne (PRZYSWEK, PARTYKUA, PRZYIMEK, SPJNIK, WYKRZYKNIK). Dociekliwsi uczniowie zauwa, e ZAIMKI znajd si po obu stronach tego podziau, cz z nich bowiem nie ma fleksji - s to tzw. zaimki przysowne, zastpujce" przyswki: tu, tam, gdzie itp., lub tzw. zaimki liczebne w rodzaju duo, troch, mato. ; i
Nie koniec na tym. Jak zaklasyfikowa takie leksemy jak dwakro (dwukrotnie), stokro (stokrotnie, stukrotnie): semantycznie liczebniki, morfologicznie i skadniowo - przyswki? Podobnie - co zrobi z nieodmiennym pll Jak zaklasyfikowa trzeba, przecie, powinienl Przy takich i podobnych przykadach nierzadko nawet redaktorzy sownikw jzyka polskiego powstrzymuj si od kwalifikacji gramatycznej, ograniczajc si do definicji zawartoci semantycznej takich leksemw.
Narzdzi do opisu gramatycznego powinna dostarczy gramatyka. Jasne jest przy tym, e tak wana charakterystyka sowa, jak jego przynaleno do czci mowy, jest splotem wielu danych, nie tylko z zakresu tzw. odmiany. Wprawdzie rozmaici autorzy nowszych gramatyk uprzywilejowuj zwykle jedno wybrane kryterium (np. semantyczne w klasyfikacji T. Milewskiego, fleksyjne w podziale Z. Saloniego, skadniowe u R. Laskowskiego), to jednak jzykowo gramatyczne klasy wyrazw cechuj cznie trzy podstawowe kryteria: semantyczne, fleksyjne i skadniowe. Problem polega na tym, e w myl logicznych standardw klasyfikacyjnych nie mona ich stosowa jednoczenie. Konieczna jest wewntrzna hierarchia kryteriw.
Najtrudniejsze do obrony wydaje si kryterium semantyczne, zakadajce, e wyrazom przynalenym do jednej czci mowy przysuguje jakie wsplne (cho bardzo oglne) znaczenie. Nawizuj do tego utrwalone etykiety pewnych czci mowy, np. rzeczowniki - bo s nazwami rzeczy, przymiotniki - nazwy przymiotw, tj. cech, liczebniki maj zwizek z liczb. Znany szkolny test na odrnianie czci mowy, polegajcy na zadawaniu pyta, rwnie odwouje si do intuicji semantycznej Rzeczownik - kto? co?, czasownik - co robi? co si z nim dzieje? itp.). ........-. -,:. -: " .>.. -., ,:: <
Stosunkowo atwo odeprze zarzut, e np. nie wszystkie rzeczowniki s nazwami rzeczy, nie wszystkim czasownikom odpowiadaj czynnoci itp. Kategorie
l
102
Morfologia
te mona wszak rozumie szerzej. Tak np. dla rzeczownika bd to jzykowo samodzielnie ujte byty", niezalenie od ich pozajzykowej, ontologicznej natury (ontologicznie mog to by takie kategorie rzeczywistoci, jak KOLOR - por.: czerwie, biao, WYMIAR FIZYCZNY - wysoko, grubo, gboko, CZYNNO - rzut, siad, skok, jednostka CZASU -"dzie, wieczr, MIEJSCE -przystanek,pole, okolica, ZJAWISKO - zorza, malaria, deszcz, MIARA i ILO - polowa, cz, litr itp.).
Teza: jzyk nie tylko reprezentuje rzeczywisto, ale take j interpretuje, jest dzi niemal powszechnie przez jzykoznawcw przyjmowana. W interesujcym nas przypadku mona j rozumie tak, e w tzw. czciach mowy dochodz do gosu nie kategorie ontologiczne, mwice czym co jest, lecz kategorie epistemologiczne, mwice, j a k to ujmujemy jzykowo.
I tu pojawia si prawdziwy kopot: owo JAK? nie moe odnosi si do paszczyzny czysto semantycznej. Jest to pytanie o ksztat formalny, o jzykow posta danej treci, do ktrej przecie bezporedniego dostpu nie mamy.
Tote ogld semantyczny czci mowy nie moe by punktem wyjcia w klasyfikacji funkcjonalnej leksemw. Musi by nim analiza uchwytnych cech formalnych, morfologiczno-skadniowych. By jednak Czytelnik mg oceni sam przydatno poszczeglnych kryteriw interesujcego nas podziau, przedstawiamy niej trzy najbardziej znane w polskiej literaturze jzykoznawczej i odmienne co do zaoe propozycje: T. Milewskiego (1965), Z. Saloniego (1974) i R. Laskow-skiego (1984).
6.2. Klasyfikacja semantyczna Tadeusza Milewskiego
W najpeniejszej dostpnej w literaturze jzykoznawczej klasyfikacji semantycznej wyrazw Tadeusza Milewskiego zwraca si uwag nie tyle na ich zawarto treciow, co na sposb wprowadzania treci. Wrd wyrazw samodzielnych znaczeniowo (pierwszy stopie klasyfikacji) o funkcji obiektywnej, tj. ich odnoszenia si do zjawisk pozajzykowych (stopie drugi), autor dokonuje rozrnienia wyrazw nazywajcych (RZECZOWNIKI, PRZYMIOTNIKI, PRZYSWKI, CZASOWNIKI), wskazujcych (ZAIMKI) i szeregujcych (LICZEBNIKI). Ot ten ostatni podzia ma ju charakter techniczny, odnosi si do tego, w jaki sposb wyrazy znacz.