M. Rej by pierwszym pisarzem tworzcym wycznie po polsku. Pisa dziea w
peni oryginalne, nie za przerbki obcych tekstw. On pierwszy dowid, e
literatura moe rozwija si w jzyku narodowym. Motto twrczoci:
"A niechaj narodowie wdy postronni znaj,
I Polacy nie gsi, i swj jzyk maj".
"Krtka rozprawa midzy trzema osobami: Panem, Wjtem, a Plebanem" to satyra na
szlacht i duchowiestwo, napisana w formie dialogu (formie czsto stosowanej w
redniowieczu, a potem w renesansie). Utwr jest ostrym atakiem na wszystkie
przeytki feudalizmu w polskim yciu zbiorowym. Krytykuje niedowad sdownictwa,
przekupstwo panujce w sdach, z organizacj wojskow, prywat, ycie ponad
stan. Rej wyraa niepokj o polski sejm, w ktrym wci brak jednomylnoci.
Jako protestant nie oszczdza take kleru: potpia prniactwo, chciwo,
zaniedbywanie obowizkw. Dostrzega lini podziau midzy klas feudaw a
ciemionym chopstwem i - midzy wierszami, co prawda - daje wyraz swemu
wspczuciu dla uciskanego chopa. Jest to pierwszy utwr, w ktrym wprowadzona
zostaa mowa potoczna - przeamanie sztywnego schematyzmu redniowiecznego.
"ywot czowieka poczciwego" ma charakter dydaktyczny, przedstawia obraz
idealnego szlachcica - ziemianina, ktrego gwnymi zaletami moralnymi powinny
by cnota i poczciwo. Prezentuje kolejno wszystkie pokusy w yciu czowieka.
Przeciwstawia si zbyt surowemu i rygorystycznemu wychowaniu, zwraca uwag na
wiczenie i rozrywki. W drugiej ksidze opisuje wiek redni szlachcica, chwali
cnoty, gani wady, szczeglnie denia do zdobycia bogactwa, pijastwo i pych. W
ksidze trzeciej opisuje staro. Zawarte s tam rozprawy moralne o staroci,
mierci. Ukazany jest czowiek kierujcy si powszechnie uznanymi cnotami,
naturalnymi przemianami cyklu biologicznego. "ywot czowieka poczciwego" to
przykad dziea parenetycznego (pokazujcego wzorcowy portret przedstawicieli
rnych stanw lub profesji), bardzo popularnego w okresie renesansu.
Humanistyczne wartoci w dorobku Reja to rado czowieka, ktry potrafi cieszy
si yciem, potrafi w yciu ziemskim czu si szczliwym. Pogodna afirmacja
wiata, podkrelanie zwizku czowieka z przyrod. Dobry gospodarz powinien
opiekowa si wszelkimi uprawami w zalenoci od pory roku. Opiewa uroki wsi.