25 maja 1944 r. niemieccy spadochroniarze podjli sw gon akcj na Drvar, pooony nad rzek Unac w pnocnej Boni, w ktrym przebywa Sztab Naczelny i wojskowe misje alianckie, a siy ldowe miay zniszczy oddziay partyzanckie bronice Sztabu. Samolot radziecki przewiz jednak sztabowcw i oficerw alianckich do woskiego Bari, skd wojenny okrt brytyjski przetransportowa ich na wyzwolon wysp Vis.
Celem umoliwienia zawarcia kompromisu premier Winston Churchill skoni krla Piotra II do wyznaczenia na stanowisko premiera rzdu emigracyjnego dawnego bana Chorwacji Ivana Subasicia. Nowy premier rzdu emigracyjnego przyby 14 czerwca 1944 r. na Vis i po dwudniowych rozmowach z Narodowym Komitetem Wyzwolenia Jugosawii zawar porozumienie o utworzeniu nowego wsplnego rzdu bez udziau ludzi skompromitowanych wspprac z okupantami. Premier Subai uzna narodowowyzwolecze wojsko pod dowdztwem Josipa Broz Tito,
493
a Narodowy Komitet zobowiza si, e do ukoczenia wojny nie zostanie ostatecznie przesdzona sprawa przyszego ustroju pastwa. Szpitale alianckie we Woszech przyjy wwczas ponad 11 tys. rannych partyzantw.
Do utworzenia rzdu koalicyjnego nie doszo jednak rwnie w czasie drugiego spotkania Subasicia z Narodowym Komitetem w sierpniu tego roku. Dziaacze dawnego reimu mieli jeszcze nadziej na skonienie aliantw zachodnich do wysania swych si do Jugosawii. 12 i 13 sierpnia spotkali si Winston Churchill i Josip Broz Tito, po czym Tito wyruszy do Moskwy na spotkanie ze Stalinem. Uzgodniono wwczas formy pomocy wojsk radzieckich w wyzwalaniu Jugosawii.
Latem 1944 r. w poudniowej i wschodniej Serbii wybucho masowe powstanie, utworzono na tym obszarze pi nowych dywizji narodowowyzwoleczego wojska. Zostaa rwnie wyzwolona cz Macedonii, przeprowadzono w niej wybory i ju 2 sierpnia w monasterze w. Prochora Pinjskiego koo Kumanowa odbya si pierwsza sesja macedoskiego AVNOJ (skrt macedoski ASNOM).
W szeregach partyzanckich walczyli w Jugosawii rwnie liczni Polacy, przedstawiciele polskiej mniejszoci osiadej w Boni, ktrzy wiosn 1944 r. zorganizowali Polski Batalion. Mniejsze polskie oddziay partyzanckie walczyy od schyku 1943 r. w Serbii i w 1945 r. w Sowenii.
We wrzeniu 1944 r. narodowowyzwolecze wojsko liczyo ju 50 dywizji, 20 samodzielnych brygad i 130 partyzanckich oddziaw i podzielone byo na 15 korpusw. Moliwe stao si podjcie walk o wyzwolenie caego kraju.
494
WYZWOLENIE JUGOSAWII I UTWORZENIE NOWEGO PASTWA
Sztab Naczelny podj latem 1944 r. decyzj o przystpieniu do ofensywy, ktrej celem miao by wyzwolenie caej Serbii i poczenie si z wojskami radzieckimi walczcymi w Rumunii. Po przedarciu si wielu oddziaw z poudniowej Serbii i Czarnogry do pnocnej Serbii Narodowowyzwolecze Wojsko (NOV) na przeomie sierpnia i wrzenia rozbio czetnikw Mihailovicia, we wrzeniu wyzwolio ca Serbi i przygotowao si do uderzenia na Belgrad. W tym samym czasie na mocy zawartego porozumienia nowo utworzona Armia Jugosowiaska wraz z wojskami radzieckimi po szeciodniowych walkach oswobodzia 20 padziernika Belgrad. Do schyku tego roku Armia Jugosowiaska opanowaa ca Serbi, Macedoni, Czarnogr i Dalmacj wraz z wyspami. Dopiero teraz Subai ustpi i 2 listopada w Belgradzie podpisa ukad o utworzeniu wsplnego rzdu. Spr o republik lub krlestwo odoono do najbliszych wyborw i decyzji Konstytuanty, utrzymujc do tego czasu w mocy uchwa AVNOJ, zabraniajc krlowi Piotrowi II powrotu. W tym czasie miao go zastpowa trzech regentw, na co zgodzi si nawet sam krl, podpisujc odpowie Ini dekret. Regenci powierzyli misj utworzenia rzdu marszakowi Tito.
Rzd Tymczasowy Demokratycznej Federacyjnej Jugosawii utworzy Tito 7 marca 1945 r., a 2 kwietnia uznay go trzy gwne mocarstwa.
495
Subasi zosta w nowym rzdzie ministrem spraw zagranicznych. W kwietniu Jugosawia staa si czonkiem zaoycielem Organizacji Narodw Zjednoczonych w San Francisco.
W kwietniu 1945 r. zakoczyy si dziaania wojenne w caej niemal Jugosawii, w ktrych toku Armia Jugosowiaska przerwaa front w remie i wyzwolia Sarajewo, Zagrzeb, a nastpnie Istri i wkroczya do Triestu. Spotkaa si tam z 2 dywizj nowozelandzk, co w przyszoci stao si zarzewiem walki o losy Triestu. Naczelny dowdca grupy armijnej E w Jugosawii, genera von Lehr, podda si ze swym sztabem dopiero 15 maja, gdy usiowa przez Soweni przedrze si do aliantw zachodnich. Dzie ten, a nie 9 maja, obchodzony jest odtd w Jugosawii jako Dzie Zwycistwa.
Trwaa jednak nadal wojna domowa. Genera Rupnik proklamowa 3 maja powstanie Odrbnego Pastwa Soweskiego; istniao ono tylko dwa dni. Draa Mihailovi w maju 1945 r. podj prb przedarcia si z Boni do Serbii i dotar do rzeki Sutjeski, nad ktr rozwina si druga bitwa w tej wojnie. Przy pomocy lotnictwa Armii Jugosowiaskiej czetnicy zostali rozbici, lecz ich przywdca przedar si z czci si a do Viegradu. Ostatni wiksz operacj byy walki prowadzone u ujcia Bosny do Sawy z ustaszami i legionistami z frontu wschodniego, ktrzy poddali si dopiero po utracie okoo 3000 ludzi.
W maju 1945 r. mia rwnie miejsce ostry konflikt z aliantami zachodnimi o Primorje soweskie i Triest, zakoczony 9 czerwca 1954 r. podziaem spornych ziem na dwie strefy, z ktrych mniejsza przypada Jugosawii.
III Sesja AVNOJ. w ktrej wzili udzia jako jego czonkowie take posowie obrani w 1938 r., nie skompromitowani wspprac z okupantami, uchwalia w sierpniu 1945 r. przystpienie do wyborw do Konstytuanty, przeprowadzenia reformy rolnej i budowy aparatu nowego pastwa ludowego. Wybory, ktre odbyy si 11 listopada, przyniosy Frontowi Narodowemu 90,48% gosw. Front ten, stanowicy kontynuacj Frontu Narodowowyzwoleczego, utworzyy Chorwacka Republikaska Partia Ludowa, Jugosowiaski Zwizek Republikaski i Zjednoczony Zwizek Rolnikw formalnie istniejce do 1948 r. Nowo wybrana Konstytuanta proklamowaa 29 listopada 1945 r. powstanie Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosawii, zoonej z szeciu- republik: Serbii, Chorwacji, Boni i Hercegowiny, Czarnogry, Sowenii i Macedonii, i dwch okrgw autonomicznych, nalecych do republiki Serbii, Kosowa i Metohii oraz Wojwodiny.
Walka o utworzenie nowego, ludowego pastwa zostaa zwycisko ukoczona.