nauczyciele, inni uczniowie, personel pomocniczy, które
musi być oceniane w sensie statycznym – cechy oraz dynamicznym – re-
lacje);
- metody realizacji zadań, czyli organizowania przebiegu aktywności ucznia;
- właściwości podmiotu sytuacji w aspekcie obiektywnym (ocena zewnętrz-
na) i subiektywnym (samoocena).21
Układ tych czynników jest względnie stały, ale nie zawsze są one celowo or-
ganizowane, stąd czasem określa się go mianem „położenia ucznia w szkole”, zaś
o sytuacji szkolnej mówi się jako o celowych i względnie krótkotrwałych działaniach
nauczyciela-wychowawcy nazywając je sytuacjami wychowawczymi.22
W kontekście tak przedstawionej struktury sytuacji szkolnej poszerzeniu ule-
gają przyjęte przez Ewę Jarosz dwie perspektywy teoretyczno-metodologicznego
ujęcia diagnozy sytuacji szkolnej:23
1 Diagnoza sytuacji szkolnej jako ś rodowiska wychowawczego tworzonego
przez szkołę, przy czym środowisko to stanowi układ różnych elementów i
czynników o charakterze materialno-rzeczowym, społecznym i kulturowym,
które mają znaczenie dla rozwoju dziecka w aspekcie wychowawczym, dy-
daktycznym i ogólnorozwojowym (warunki rozwoju). Środowisko to może
ograniczać się do układów wewnątrzszkolnych lub obejmować też pozasz-
kolne układy instytucjonalne (otocznie lokalne najbliższe szkole.24 Stani-
sław Kowalski wskazuje na konieczność badań nad funkcjonowaniem sys-
temu wychowawczego w konkretnym środowisku,25 uważając, że umiej-
scowienie badań w obrębie jednej instytucji, np. szkole jest niewystarcza-
jące dla sformułowania diagnozy funkcjonowania tego systemu, ze wzglę-
du na funkcjonalne sprzężenia wszystkich komponentów środowiska natu-
21 E. Zwierzyńska, op. cit., s. 183
22 A. Gurycka: Struktura i dynamika procesu wychowawczego, op. cit.
23 E. Jarosz: Wybrane obszary diagnozowania pedagogicznego. Katowice 2001; E. Jarosz: Odmowa chodzenia do szkoły jako zaburzenie funkcjonowania dziecka w sytuacji szkolnej. W: E. Jarosz, E.
Wysocka: Diagnoza psychopedagogiczna. Podstawowe problemy i rozwią zania. Warszawa 2006
24 J. Radziewicz: Ś rodowisko społeczno-wychowawcze szkoły. W: T. Pilch, I. Lepalczyk (red.): Pedago-gika społeczna. Człowiek w zmieniają cym się ś wiecie. Warszawa 1995, s. 179
25 S. Kowalski: Socjologia wychowania w zarysie. Warszawa 1986, s. 484-499
101
ralnego i instytucji wychowania w społeczności lokalnej. Proponuje zatem
ujęcie systemowe w badaniu środowisk wychowawczych.26
2 Diagnoza sytuacji szkolnej dokonywana w kategoriach funkcjonowania
dziecka w rolach szkolnych, co oznacza normatywno-oceniające rozpo-
znanie poziomu realizacji przez dziecko przepisów, wymagań i oczekiwań
wpisanych w role szkolne (nakazów i zakazów).
3 Diagnoza sytuacji szkolnej w aspekcie funkcjonalno-genetycznym obejmu-
jąca determinanty funkcjonowania ucznia w rolach szkolnych i specyficzne
uwarunkowania tworzenia szkolnego środowiska wychowawczego.27
Należy podkreślić, iż w praktyce diagnostycznej perspektywy te wzajemnie się
nie wykluczają, ale przenikają się i komplementarnie dopełniają (Rysunek nr 1).
Szczegółowa analiza wskazanych sfer i obszarów diagnozy szkolnej wykracza
poza ramy tego opracowania, a ponadto ich konceptualizacja i operacjonalizacja
dokonana została w innych opracowaniach.28 Zwróćmy jednak uwagę na pewne
kwestie teoretyczno-metodologiczne, związane z koniecznością dynamicznego
ujęcia diagnozy szkolnej, a także postrzegania wzajemnych zależności pomiędzy
wymienionymi obszarami diagnozy szkolnej, przyjmujących postać pętli sprzężeń
zwrotnych. Podstawowe zatem w ocenie sytuacji szkolnej funkcjonowanie ucznia w
rolach szkolnych determinowane jest jego indywidualnymi właściwościami (po-
znawczo-intelektualnymi, emocjonalno-motywacyjnymi, wolicjonalnymi, osobowo-
ściowo-charakterologicznymi, kompetencjami społecznymi oraz zaburzeniami w
tych zakresach) oraz czynnikami środowiskowymi (wychowanie w rodzinie, środo-
wisko wychowawcze szkoły, środowisko lokalne, czynniki makrospołeczne), przy
czym sposób funkcjonowania w rolach szkolnych zwrotnie wpływa na obiektywną i
subiektywnie postrzeganą przez ucznia jakość różnych elementów środowiska
szkolnego (głównie w aspekcie relacji społecznych – rówieśniczych i nauczyciel-
skich). W diagnozie sytuacji szkolnej najważniejsze są ponadto dwa elementy de-
cydujące o jakości warunków rozwoju ucznia w szkole, czyli jakość osobistych
kontaktów między nauczycielem i uczniem, które stanowią bazę wychowania, oraz
system wychowawczy danej szkoły, który stanowi faktycznie funkcjonujący w niej
zbiór zasad regulujących życie szkoły wraz z jej wewnętrznymi rolami i instytucja-
mi.29 Oznacza to, iż środowisko szkolne w ujęciu systemowym oznacza ogół (su-
mę) warunków tworzonych przez życie zbiorowe dla kształtowania się życia jedno-
stek, przy czym można je opisywać w kategoriach instytucjonalnych (reguły, zasa-
dy, organizacja, metody pracy), co wynika z jej zadań sprowadzanych do zaspoko-
jenia potrzeb jednostkowych (edukacyjnych) i społecznych, osobowych (relacyj-
nych), związanych z mechanizmami przekazu treści edukacyjnych.
W ocenie sytuacji szkolnej dziecka, skupiając się na jego zaawansowaniu w
nauce i w innych zakresach jego funkcjonowania, należy pamiętać, iż konieczne
jest także ustalenie relacji funkcjonowania ucznia w jego podstawowych rolach w