Wszystkie aparaty, narzdzia s przystosowane do prawo-
oci i leworcznym stwarzaj trudnoci. Leworczno jest deter-
owana biologicznie, i to na wczesnym etapie rozwoju. Zmuszanie
*ci leworcznych do "przestawiania" si na praworczno jest nie-
kazane. Zagadnieniem tym zajmuj si psycholodzy.
131
Ukad autonomiczny
Ukad autonomiczny reguluje stale i zazwyczaj doskonale funkcje
wszystkich narzdw wewntrznych, a take naczy krwiononych,
gruczow potowych itp. Jego wpyw moemy obserwowa w pracy
narzdw zmysw, a szczeglnie w reakcjach renic.
Ukad autonomiczny poza nasz wol i wiadomoci utrzymuje
sprawno ustroju. Zapewnia poprawno takich czynnoci, jak
oddychanie, krenie, trawienie, wydalanie i wydzielanie. Jakby
samoczynnie, z "wasnej inicjatywy" reaguje na bodce, przystoso-
wujc ustrj do aktualnych potrzeb. I czyni to w sposb sprawny
oraz bezbdny. Musimy by wdziczni naturze, e dzieje si to poza
nasz wiadomoci, nie jestemy bowiem absorbowani tymi czynno-
ciami, ktre okrela si niekiedy jako trzewne, rolinne, a bez kt- :
rych nie moglibymy sprawnie funkcjonowa. !
Istnieje pogld, e dugotrwaymi treningami mona osign
umiejtno wpywania na ukad autonomiczny. Tak przynajmniej
gosz zwolennicy hatha-jogi czy innych technik medytacyjnych
Dalekiego Wschodu. Nauka jednak - rejestrujc zjawiska obiektyw-
nie niekiedy nie wytumaczone - zachowuje tu powcigliwo.
Budowa ukadu autonomicznego
Niezalenie od swojej autonomii ukad ten jest oczywicie cile
powizany z innymi elementami ukadu centralnego. Szczeglnie
znany jest jego zwizek z podwzgrzem. Podwzgrze jest jakby cen-
trum dyspozycyjnym dla ukadu autonomicznego. Tu take jest o-
rodek powizania ukadu autonomicznego z gruczoami wydzielania
wewntrznego.
Komrki nerwowe ukadu autonomicznego znajduj si w rdze-
niu krgowym, a take poza jam czaszki i kanaem krgowym. Ich
j aksony (neuryty) wychodzce z rdzenia krgowego docieraj do
*I zwojw nerwowych znajdujcych si wzdu krgosupa, w jamie
ciaa. Komrki te tworz zwoje, a zwoje te, czc si, skadaj si
na pnie wspczulne biegnce wzdu krgosupa, po obu jego stro-
nach. Inne wkna wychodzce z orodkw autonomicznych rdzenia
",' I s dusze i docieraj do zwoj w nerwowych znaj duj cych si albo
w bezporednim ssiedztwie narzdw, albo w nich samych.
132
-4*Ce
Pnodombzgowie
A $rdmzgowie
Rdze
pneduony
Szyjny
Wtbkna pozazwojowe
Piersiowy
Ldwiowy
Krzyowy
Wtkna przedzwojowe
Oko
Gruczoty Izowe
$luzwki nosa i podniebienia
$linianka podiuchwowa
$linianka podjzykowa
$liniankajamy ustnej
$linianka przyuszna
Serce
Krta
Tchawica
Piuca
Pnetyk
7odek
Naczynia krwiooone
jamy bnusznej
Wtroba i przewody
Tnustka
lelito cieokie
lelito grube
Nadnercze
Odbytnica
Nerki
Pcherz moczowy
Narzdy plciowe
* Narzdy plciowe
zewntrz*e
Autonomiczny ukad nerwowy
kna nerwowe, ktre cz narzdy wewntrzne ze zwojami
i autonomicznego, nie maj otoczek mielinowych. Przewodze-
tych wknach jest przeto wolniejsze ni w innych nerwach.
autonomiczny skada si z dwch czci, czynnociowo w sto-
do siebie antagonistycznych: z ukadu wspczulnego (sympa-
go, adrenergicznego) oraz ukadu przywspczulnego (para-
tycznego, cholinergicznego).
133
Rdze krgowy
Jeeli dla jakiego narzdu czy czynnoci jeden ukad stanow;
przyspieszacz, dziaa mobilizujco, to rwnoczenie drugi stanowi
hamulec, czynnik demobilizujcy. Aktualna funkcja narzdu bdzie
wic jakby wypadkow napicia obu tych ukadw. Kiedy podana
celowa jest jaka okrelona reakcja narzdu, wzmaga si napicie
(funkcja) odpowiedniego ukadu, a zmniejsza si funkcja ukadu
antagonistycznego.
Ukad wspczulny ma swoje zwoje w pniu zwojowym przykrgo-
supowym, zwoje ukadu przywspczulnego s zlokalizowane blisko
narzdu. Ukad przywspczulny posiada swe orodki w czci czasz-
kowej i krzyowej rdzenia, ukad wspczulny - w rdzeniu krgo-
wym, jego odcinku piersiowym i ldwiowym.
Ukad wspczulny wydziela substancje o silnym dziaaniu biolo-
gicznym, zwane adrenalin i noradrenalin. Std jego nazwa-
ukad adrenergiczny. Analogiczne substancje czynne wydziela gru-
czo rdzenia nadnerczy, std cise powizanie ukadu wspczulne-
go i ukadu hormonalnego. Ukad przywspczulny wydziela substa-
ncj zwan acetylocholin. Std jego nazwa - ukad cholinergiczny.
Ukad wspczulny jest ukadem szybkiego reagowania na nie-
bezpieczestwa, stwarzajcym warunki do walki lub ucieczki, czyli
duego wysiku ustroju - poprawia widzenie, odnosi cinienie
krwi, przyspiesza prac serca, a wic polepsza ukrwienie. Ukrwienie
to dotyczy przede wszystkim mini, rwnoczenie bowiem nastpuje
zwenie naczy krwiononych skry. W ten sposb krew ze skry
jest mobilizowana na odcinki "frontu" najwaniejsze - do mini.
Anemizacja skry stwarza take szans na mniejsze krwawienie
w przypadku skaleczenia, zranienia.
Zwiksza si pocenie, a wic jakby wzrasta zdolno chodzenia
ustroju wykonujcego du prac. Zostaj zahamowane funkcje
trawienne - wydzielanie sokw, perystaltyka jelit. To jasne, teraz
nie czas marnowa siy na trawienie. Tym bardziej, e pod wpywem
adrenaliny, co jest szczeglnie wane, dochodzi do uwolnienia glu-
kozy z wielocukru stanowicego zapasy nagromadzone w tkankach.
Zapasy te w formie glikogenu s w normalnych warunkach ywienia
znaczne, a wic wystarcz na duy nawet i dugo trwajcy wysiek.
Ciekawa jest reakcja mini gadkich skry. Ot pod wpywem
ukadu wspczulnego dochodzi do stroszenia wosw. Znamy to
*' z popularnego powiedzenia: "wosy stany mu na gowie". Czy taka
134
ja daje si tumaczy jak celowoci? Oczywicie. Zwierz,
szykuje si do walki, stara si najpierw wygra rund "przygo-
a propagandowego", stara si nastraszy przeciwnika, nada
jak najgroniejszy wygld. I temu - zwikszeniu wymiarw-
stroszenie sierci. Znamy to przecie dobrze z obserwacji psw
wvch !
Ukad wspczulny nazywa si te adrenergicznym. Jest bowiem
:, e rwnoczenie z opisanymi reakcjami (jest ich oczywicie wi-
, tu przytoczyem tylko najwaniejsze, najbardziej spektakularne)
ctpuje zwikszone wyrzucenie adrenaliny do krwi z gruczou hor-
nalnego - rdzenia nadnerczy.