Wyrubowane ceny urzdw przynosiy skarbowi pastwa duy
dochd, przede wszystkim jednak urzdnik, ktry utopi w kupnie stano-
wiska niema fortun, zainteresowany by w stabilnoci caego politycz-
nego systemu: jego prywatny interes i polityczny interes Korony byy
solidarne. Ponadto monarchowie dostrzegali, e sprzedawalno urzdw
pozwala uniezaleni fukcjonariuszy publicznych od klanw arystokra-
tycznych i osabia magnackie wpywy na rzdzenie krajem.
Rosncy w si renesansowy monarcha mg te swobodniej kompono-
wa najcilejsz ekip rzdow. Roszczenia potnych rodw musiay wic
coraz czciej ustpowa przed kryteriami wysokich kompetencji i lojalnoci,
ktrych wadca domaga si od swoich najbliszych wsppracownikw.
Nie bez znaczenia dla wzmocnienia wadzy monarszej by charakterysty-
czny fakt: we Francji, Skandynawii, pastwach niemieckich XVI-wieczne
zgromadzenia stanowe liczyy coraz wicej deputowanych-urzdnikw mo-
narszych, i to we wszystkich grupach stanowych.
Drugim filarem monarszej siy, obok korpusu urzdniczego, byo woj-
sko. Wiek XVI, stulecie wojen i konfliktw wewntrznych, charaktery-
zowa si znacznym nasyceniem spoeczestwa zapasami broni: dysponowaa
ni nie tylko szlachta, lecz take populacja mieszczaska a nawet chopska.
Dopiero XVH-wieczny absolutyzm zredukuje rozmiary zjawiska (zreszt po-
stp techniki militarnej bardzo pomniejszy znaczenie owej broni w rkach
ludnoci niewojskowej). Nie zawsze zreszt to posiadanie broni byo niele-
galne. Ze redniowiecznego jeszcze pogldu, i mae ojczyzny" (miasta,
regiony wiejskie) powinny przyczynia si do obrony ojczyzny wielkiej",
166
Pastwo renesansowe
wywodziy si milicje mieszczaskie i lokalne", chopskie; zwaszcza
te pierwsze byy wan rezerw bezpieczestwa ze wzgldu na fortyfika-
cje miejskie, zamono i nieze przygotowanie militarne mieszczan. W Ni-
derlandach, podczas bardzo dugiej wojny z Hiszpanami, milicje miejskie
z cik artyleri stay si prawdziw potg wojskow. W Anglii, gdzie
idea staej armii ldowej budzia yw niech (pniej wzmogy j je-
szcze ze wspomnienia wojskowej dyktatury Cromwella), Tudorowie stwo-
rzyli solidn armatur obrony kraju: narodow milicj w hrabstwach z obo-
wizkiem suby dla wszystkich - teoretycznie - mczyzn od 16 do 60
roku ycia. W praktyce wykorzystwano ok. 10% tego potencjau, usiujc
nada milicjom profesjonalny szlif. Podobne dziaania podj w Hiszpanii
Filip II: na listach milicji byo prawie p miliona ludzi, ale zbrojono
i wiczono ok. 60 tysicy. Spore znaczenie miay milicje lokalne w pa-
stwach niemieckich (Bawarii, Brandenburgii). Z tradycyjnych milicji szwedz-
kich Gustaw Adolf wyoni pierwszy zarys zawodowej, narodowej armii.
We Francji panowaa dua rnorodno: milicje mieszczaskie (liczce
si serio w bilansie si militarnych), rozmaite milicje lokalne, strae chro-
nice wybrzea morskie.
W XVI w. cigle liczyy si w Europie, take zachodniej, pospolite
ruszenia szlacheckie. Zmiany techniki wojowania redukoway jednak ich
rol, cho wykorzystywane byy jeszcze i w pocztku XVIII w. (podczas
hiszpaskiej wojny sukcesyjnej). Potrzeba wojska zawodowego zmuszaa
do szukania nowych form militarnych. Jedn z nich znano ju w rednio-
wieczu: to wioska la condotta, wojsko najemne. Przeyo ono szczyt roz-
woju w Italii XV wieku, pniej w XVII-wiecznych Niemczech (a wic
w krajach, w ktrych brakowao silnej wadzy centralnej zdolnej kontrolo-
wa dziaania kondotierw").
Wojsko najemne byo w istocie przedsibiorstwem prywatnym. Zdolni
wodzowie i organizatorzy za wasne pienidze lub za otrzyman od moco-
dawcy zaliczk wynajmowali kapitanw, ci z kolei najmowali ochotnikw.
Jeli armia najemna powstaa za pienidze kondotiera, oferowa on swe usugi
rzdom na zasadzie kto da wicej". Kondotierzy woscy w XV w. potra-
fili wykroi sobie wasne ksistwo, jak Bartolomeo Colleoni, lub, jak Sfor-
zowie, wysadzi swoich mocodawcw i zaj ich miejsce. W XVI w.
obce interwencje zbrojne w Italii, francuskie i habsburskie, bardzo ograni-
167
Powszechna historia ustrojw pastwowych
czyiy rol kondotierw. Jednake w innych krajach Europy wykorzysty-
wanie wojsk najemnych przez rzdy monarsze stao si nagminn prak-
tyk. Najemni rajtarzy (jazda) i lancknechci (piechota) byli na og bardzo
profesjonaln si zbrojn. Niektre nacje specjalizoway si w takiej su-
bie: Szkoci, Wgrzy, Albaczycy, Niemcy, Szwajcarzy... Szczeglnie ce-
nione oddziay szwajcarskie nie byy jednak przedsibiorstwami prywat-
nymi, ich tworzeniu patronoway wadze kantonw, ktre czerpay z tego
wojennego przemysu" niemae zyski. Najemne regimenty szwajcarskie
zachowyway zreszt narodow tosamo: przestrzegay twardo wasnych
regu i zwyczajw, z zasady nie podejmoway si walki przeciw innym
oddziaom Szwajcarw. Natomiast ich bitno i wierno zawartym kon-
traktom byy legendarne.
onierz najemny by jednak bardzo kosztowny i trudny do kontrolo-
wania; upiestwa lancknechtw burzyy opini spoeczn. Std powodze-
nie innego rozwizania: zacigi ochotnikw przeprowadzali oficerowie kr-
lewscy z mandatu wadcy i za jego pienidze. W ten sposb powstawao