Wed³ug niektórych to dzisiej-sze Kerak.
271 Atenion by³ zarz¹dc¹ terenów podarowanych Kleopatrze przez Antoniuszai wydzier¿awionych Herodowi oraz dowódc¹ jej wojsk na tym terenie. Wed³ug Antiq.15, 116. Atenion sam zaatakowa³ Heroda i ¯ydów.
272 MiejscowoϾ nieznana.
273 Józef liczy od roku zajêcia Jerozolimy (37 przed Chr.) jako faktycznego objêciaw³adzy królewskiej.
274 O tym trzêsieniu ziemi (w 31 r.) nie mówi¹ inne Ÿród³a.
275 Wyra¿enie: „zabiwszy uprzednio na ofiarê" ma znaczenie re-ligijnej ofiary, co potwierdza równie¿ tekst w 378; w Antiq. 15, 124 Józef u¿ywa zwy-k³ego czasownika „zabiæ".
276 Z³o¿enie ofiary pod go³ym niebem stanowi³o ciê¿k¹ obrazê prawa ¿ydowskie-go, gdy¿ ofiary sk³adano tylko w œwi¹tyni. Albo to by³o upodobanie do zwyczaju wo-dzów pogañskich, albo po prostu wymys³ Józefa.
277 Filadelfia zob. wy¿ej przyp. 55.
278 Termin grecki mo¿e te¿ znaczyæ „opiekun" jak w Antiq. 14, 157.W znaczeniu „w³adca" u¿yty jest te¿ ni¿ej (633).
Rozdzia³ XX
279 Od rozdzia³u XX resztê ksiêgi wype³nia systematyczne przedstawienie historiiHeroda. Proherodiañskie nastawienie Józefa wskazuje, ¿e korzysta on z dzie³a Miko³ajaz Damaszku.
280 Chodzi o Cezara Oktawiana.
281 Przedstawienie siê Heroda u Cezara nast¹pi³o na wiosnê 30 r. przed Chr.
282 Zwyciêstwo Oktawiana osi¹gniête z Bo¿¹ pomoc¹ jest przejawem prorzymskiej„teologii" Józefa (zob. 5, 367).
283 Q. Didius Ventidius by³ w tym czasie (30 r. przed Chr.) zarz¹dc¹ Syrii. Kleopa-tra za¿¹da³a pomocy gladiatorów Antoniusza, którym jednak zagrodzono drogê.
284 Aleksas wed³ug Plutarcha (Anton. 72) by³ przyjacielem Antoniusza i narzê-dziem w rêku Kleopatry.
285 Zob. wy¿ej 361-362.
286 Gadara — zob. 86, przyp. 79; Gaza — 87, przyp. 82; Antedon — przyp. 82.Zamek Stratona zob. wy¿ej 79, przyp. 73; opis ni¿ej 408-414, Hippos zob. wy¿ej 156,przyp. 132.
287 Aktiady by³y igrzyskami w Akcjum, odbywaj¹cymi siê dla uczczenia zwyciê-stwa od 28 r. przed Chr. co 4 lata, czyli przy³¹czenie ziem nast¹pi³o w 24 (23) r., to jestw koñcu pierwszej aktiady.
288 Co do Trachonu (Trachonitis) to chodzi o pó³nocno-wschodni¹ czêœæ Zajorda-nii. Batanea rozci¹ga siê na po³udnie i po³udniowy zachód od Trachonitis a¿ do Gaula-nitis, a teren Auranitis obejmuje okolice na po³udnie od niej.
289 Zenodor wzi¹³ w dzier¿awê ziemie skazanego (w 36 r. przed Chr.) na œmieræprzez Antoniusza (za poduszczeniem Kleopatry) Lizaniasza, to jest tereny Chalkis lubIturei (zob. Antiq. 15, 92).
290 Legat Augusta Varro identyczny z senatorem o tym imieniu (IGRIV 33).
291 To jest w roku 20.
292 Jest to s³awny M.Vipsanius Agryppa (63-12 przed Chr.), ziêæ Oktawiana, wielki wódz i budowniczy.
Rozdzia³ XXI
293 W Antiq. 15, 380 Józef podaje jako datê rozpoczêcia prac przy Przybytku 18rok panowania Heroda (20-19 r. przed Chr.), co wydaje siê prawdopodobniejsze. Robo-ty rozci¹gnê³y siê najpierw na ponad 9 i pó³ roku i trwa³y po œmierci Heroda do 28 r. poChr. (por. J 2, 20), ale ostatecznie zosta³y zakoñczone w 64 r. Obszerniejszy opis Przy-bytku Józef podaje w 5, 184-227, Antonii — w 5, 238-247.
294 O Antonii zob. 75, przyp. 71.
295 Pa³ac Heroda znajdowa³ siê w pó³nocno-zachodnim rogu miasta, a zbudowanyzosta³ ok. 24 r. Opis zob. 5, 156-183.
296 Miasto Samaria, staro¿ytna stolica pó³nocnego pañstwa izraelskiego, zburzonaprzez Hirkana, odbudowana zosta³a przez Gabiniusza. Rozbudowa³ j¹ na wielk¹ skalêHerod jako miasto na wskroœ greckie i na czeœæ Augusta nazwê jego zmieni³ na Sebaste(grec. Sebastos-Augustus). O wynikach badañ archeologicznych i pozosta³oœciach mia-sta zob. J. W. Crowfort, K. M. Kenyon, E. L. Sukenik, Samaria — Sebaste. I. The Buil-dings at-Samaria, London 1942.
297 Panejon — miejsce z grot¹ bo¿ka Pana w pobli¿u Paneas (Cezarei Filipowej).
298 Jest to góra w ³añcuchu Hermon (2860 m).
299 Zob. 3, 509 n.
300 Zamek ten (ko³o Jerycha) nazwany zosta³ imieniem matki Heroda W. Kypros(zob. 417). O wynikach badañ archeologicznych zob. G. Harder, Herodes-Burgen undHerodes-Stadte im Jordangraben, ZDPV 78, 1962.
301 To znaczy Augusta i Agryppy (por. wy¿ej 400, 402).
302 Rozbudowa Cezarei (dawniejszego Zamku Stratona), zaczêta w 22 r. przedChr., trwa³a 12 lat i zosta³a ukoñczona w 10/9 r. przed Chr. (Zob. Antiq. 15, 331-341;w Antiq. 16, 136 b³êdnie podany czas budowy — 10 lat). O wykopaliskach archeologi-cznych na tym terenie zob. A. Frova i in., Scavi di Cesarea Maritima, Milano 1965.
303 To znaczy wiêkszej, ni¿ zajmowa³ port w Pireusie (zob. wy¿ej 410).
304 18 stóp wed³ug Antiq. 15, 334.
305 Tekst trudny z powodu ró¿nego przekazu rêkopiœmiennego. T³umaczenie opie-ra siê na koniekturze Destinona (czêœæ podmorska).
306 pasierbem Cezara by³ Nero Klaudius Drusus (38-9 przed Chr.), syn TyberiuszaKlaudiusza Nerona i Liwii, póŸniejszej ¿ony Augusta, ojciec Germanika.
307 Œciœle — œwi¹tynia Romy i Augusta.
308 Po tej rozbudowie Cezarea sta³a siê wnet najwa¿niejszym miastem Palestyny(Judeae caput — Tacyt, Hist. 2, 78), siedzib¹ rzymskich prokuratorów. Mieszka³a w niejznaczna liczba ¯ydów, których wymordowano, gdy wybuch³a wojna domowa (2, 457).
309 192 olimpiada przypada na lata 13/12-9/8 przed Chr.
310 Antedon — zob. wy¿ej 87, przyp. 82.
311 Nie wiadomo gdzie znajdowa³a siê ta brama w œwi¹tyni jerozolimskiej (któramia³a wiele bram).
312 Antypatryda (dziœ Ras el-Ain) otrzyma³a nazwê od imienia ojca Heroda. Le¿a³ana p³n.-wsch. od Joppy na drodze z Cezarei do Jerozolimy. W mieœcie tym by³ wiêzionyœw. Pawe³ (Dz 23, 31).
313 Por. wy¿ej 407 (przyp. 300).
314 Jest to wie¿a Fazaela.
315 Zob. 5, 166-169.
316 Fazaelida (dziœ Chirbet Fasail) le¿y na p³n. od Jerycha. Herod za³o¿y³ na tejziemi plantacje palm.
317 Pierwsze Herodejon jest zupe³nie nieznane. Drugie le¿y 6 km na p³d.-wsch. odBetlejem. Zamek i grobowiec swój zbudowa³ Herod na górze (104 m wysokiej). By³o toupamiêtnieniem zwyciêstwa nad ¿ydowskimi sprzymierzeñcami Fartów (zob. wy¿ej 265).
318 Trypolis le¿y w Syrii powy¿ej Berytu (por. Antiq. 16, 146 n). O Askaloniezobacz wy¿ej 185, przyp. 155, Damaszku — 155, przyp. 100, Ptolemaidzie — 49,przyp. 47, Tyrze — 147, przyp. 125. Byblos by³o miastem fenickim (powy¿ej Berytu).O wspomnianych tu budowlach Heroda zob. A. Schalit, Konig Herodes, Der Mann undsein Werk, s. 397 n.
319 Gimnazjarcha by³ urzêdnikiem kieruj¹cym gimnazjum (instytucj¹ zajmuj¹c¹ siêæwiczeniami gimnastycznymi) i odpowiedzialnym m.in. za prowadzenie igrzysk.
320 Na wyspie Kos (Dodekanez) mieszka³o wielu ¯ydów (por. l Mch 15, 23; Antiq.14, 113).