Mikołaj I, zaś wojsku doskwierał głównodowodzący wielki książę Konstanty, młodszy 190
brat Aleksandra I. Wprawdzie Konstanty spolonizował się w znacznym stopniu, zwłaszcza po zaślubieniu Polki Joanny Grudzińskiej, lecz znienawidzony był za ostrą pruską dyscyplinę, jaką zaprowadził w wojsku polskim. Przeciwko niemu głównie zawiązał się w 1828 r. spisek w Warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty, którą sam zresztą zorganizował.
Powstanie listopadowe. Nocą dnia 29 listopada 1830 r. grupa wojskowych spiskowców, pod dowództwem podporucznika Piotra Wysockiego, opanowała Belweder, siedzibę wielkiego księcia Konstantego, skąd zdołał on jednakże w przebraniu uciec. Powstańcy zdobyli wówczas Arsenał i na drugi dzień, wraz z uzbrojoną ludnością cywilną, opanowali stolicę. W ten sposób spisek wojskowy przekształcił
się w narodowe powstanie. Natomiast Konstanty z częścią wiernych mu generałów i wojska wycofał się za Warszawę, nie ingerując przeciwko insurekcji.
Po nieudanych próbach rozbrojenia powstańców przez cywilne władze Królestwa, to jest Radę Administracyjną Administracyjną (kierowaną przez Adama Czartoryskiego), nastąpiła eskalacja ruchu powstańczego. Wyłoniony został Rząd Tymczasowy, a dyktatorem powstania został gen. Józef Chłopicki, który zaproponował mediację Prus w sporze z Rosją. Jednakże sytuacja uległa radykalizacji: 13 grudnia sejm ogłosił powstanie narodowe, a 7 stycznia Petersburg zażądał bezwarunkowej kapitulacji i gen. Chłopicki podał się do dymisji. Władzę przejęło wtedy radykalne, nowopowstałe Towarzystwo Patriotyczne, kierowane przez Joachima Lelewela i sejm 25 stycznia 1831 r. podjął uchwałę o detronizacji Mikołaja I. W odpowiedzi granice Królestwa Polskiego przekroczyła 115-tys. armia rosyjska pod wodzą feldm. Iwana Dybicza.
Rozpoczęła się wojna rosyjsko-polska.
Po początkowych odosobnionych sukcesach polskich pod Stoczkiem, Grochowem, Wawrem i Iganiami, przewagę uzyskały wojska rosyjskie, dwukrotnie liczniejsze, po śmierci feldm. Dybicza dowodzone przez feldm. Iwana Paskiewicza. Wygrały one bitwę pod Ostrołęką i 6 września, po okrążeniu Warszawy dalekim marszem przez mosty pod Włocławkiem, zaatakowały miasto od strony zachodniej. Po utracie dzielnicy Woli, gdzie w czasie rosyjskiego szturmu zginął gen. Sowiński, dowództwo powstania, nie widząc możliwości dalszej obrony stolicy, poddało ją, po czym nastąpił rozpad sejmu, Rządu Tymczasowego i wojska, którego znaczna część przekroczyła granice Prus i Galicji.
Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się arystokratyczni, nieudolni dowódcy: generałowie Chłopicki, Skrzynecki, Krukowiecki i Niemojewski. A także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej, wobec negatywnego stanowiska szlacheckich, konserwatywnych władz powstańczych do uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi. Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz, a przeciwnie, zarówno papież Grzegorz XVI, jak i rządy państw europejskich, napiętnowali powstańców jako “wichrzycieli” i zdrajców prawowitej władzy.
Polska pod zaborami, walki niepodległościowe 1846 i 1848 r. Po upadku powstania listopadowego i przegranej wojnie z Rosją, Królestwo Polskie w krótkim czasie przestało istnieć. W pierwszym rzędzie zniesione zostały autonomia, konstytucja, sejm i wojsko polskie, zamknięto wyższe uczelnie i stowarzyszenia naukowe, zaś województwa zamieniono na gubernie. Pozostawiono jedynie język polski jako urzędowy i Radę Administracyjną, ściśle uzależniając ją od namiestnika cesarskiego, którym został feldm.
Iwan Paskiewicz. Po wprowadzeniu rosyjskiego systemu walutowego, miar i wag, a następnie rosyjskiego kodeksu karnego, oraz likwidacji w 1831 r. granic celnych, nastąpiło faktycznie całkowite włączenie ziem byłego Królestwa Kongresowego do Rosji.
Po powstaniu listopadowym we wszystkich trzech zaborach wystąpiły tendencje depolonizacyjne, szczególnie na terenach zaboru pruskiego. Prusy wtedy znacznie ograniczyły autonomię, istniejącą dotąd w Wielkim Księstwie Poznańskim, jakie utworzone zostało na Kongresie Wiedeńskim pod protektoratem Prus.
Politykę germanizacyjną prowadzono tam przez zorganizowane osadnictwo żywiołu niemieckiego, przymusowy wykup ziemi od Polaków i ustanowienie języka niemieckiego jako urzędowego. Polityka germanizacyjna realizowana była również w Galicji, w zaborze austriackim, gdzie szkolnictwo i kler w dużym stopniu obsadzone zostało przez Niemców.
Działania represyjne wobec ludności polskiej silne były także na wschodnich obszarach zaboru rosyjskiego, to jest na Litwie, Białorusi i na Ukrainie. Obejmowały również Kościół katolicki, uległy 191
likwidacji klasztory, a na Ukrainie zniesiono Kościół unicki. Przeciwko uczestnikom powstania prowadzono procesy, konfiskowano ich majątki, skazywano na deportacje na Kaukaz lub Sybir.