Anglikw wyparto z Boulogne w 1550 r. Trzy biskupstwa, trzy wane miasta Rzeszy Metz, Toul i Verdun opanowane zostay przez Francuzw i przyznane im czasowo rozejmem z 1556 r. Ambicje monego lotaryskiego rodu Gwizjuszw, popieranego przez Dian de Poitiers, spowodoway zerwanie korzystnego traktatu. Przedstawiciel tego rodu, ksi Franciszek de Guise, poprowadzi francusk armi na Neapol, wwczas jednak na Francj zwali si atak od pnocy. Armia nowego, po abdykacji Karola, krla Hiszpanii, jego syna Filipa II, pod dowdztwem arystokraty niderlandzkiego Lamorala hrabiego Egmonta ruszya z Flandrii na poudnie. W murach granicznego Saint-Quentin zamkn si admira Francji Gaspard de Coligny. Wuj jego, sdziwy konetabl Ann de Montmorency, ruszy na pomoc oblonym. W walnej bitwie Egmont zdruzgota Francuzw. Wkrtce pniej kapitulowao Saint-Quentin. Najwysi dostojnicy wojskowi krlestwa, Montmorency i Coligny, znaleli si w niewoli hiszpaskiej. Droga do Parya staa otworem. : r
Wojska Gwizjusza rozpoczy pospieszny odwrt z Woch. Wczeniej jednak uratowaa Francj energia niewidocznej dotd na scenie politycznej krlowej Katarzyny. Jej apel do Paryan pozwoli zgromadzi rodki finansowe na zabezpieczenie drogi do stolicy. Lecz w nastpnym roku przyszy kolejne klski francuskie. Przegrano bitw pod Gravelines. Pada Siena, republika sprzymierzona
WALEZJUSZE
411
z Francj, bohatersko dotd broniona przez kochajcych wolno jej mieszkacw i przez francusk zaog marszaka Baeja de Monluc. Jedynie Franciszek de Guise uratowa honor ora francuskiego, nagym atakiem zdobywajc angielskie od ponad dwch wiekw Calais.
Obie strony byy jednak wyczerpane, tote pokj w Cateau--Cambresis (1559) by korzystniejszy dla Francji, ni mona byo oczekiwa. Zatrzymywaa Metz, Toul i Verdun. Zatrzymywaa Calais, formalnie na osiem lat, ale warunki zwrotu tego miasta byy dla Anglii nie do przyjcia. Owdowiay Filip II eni si z crk Henryka II. Natomiast Mediolan i Neapol pozostaway w rkach hiszpaskich Habsburgw. Francja nie bya zamana, zyski jej byy waniejsze i trwalsze, ni si spodziewano. Bya jednak upokorzona. Spoeczestwo jej uznao ten pokj za klsk.
Wicej nawet. Demobilizacja pozostawia na bruku tysice onierzy zacinych, pozbawia zyskownego zajcia dowiadczonych a popularnych dowdcw, utrudnia karier niejednemu ambitnemu arystokracie. Wielu z nich przyjmowao teraz szerzc si dotd gwnie w miastach nauk Kalwina. Jej krytycyzm wobec monarchw, republikaski wzorzec polityczny, przyznanie poddanym prawa do oporu, antyhiszpaskie zaangaowanie, czyniy z nowej wiary znakomit ideologi opozycji przeciw Henrykowi II. Na czele jej stanli przedstawiciele najwyszej arystokracji wraz z admiraem de Coligny i siostrzenic Franciszka I Joann, krlow Nawarry, ktrej m, chwiejny Antoni de Bourbon by najbliszym krewnym Walezjuszy, po dzieciach Henryka II stojcym najbliej tronu Francji. Szczeglnie gorliwym przywdc protestantw, nazwanych we Francji hugenotami, sta si jego modszy brat, pan de Conde, zbankrutowany a czupurny arystokrata, przez grzeczno tylko obdarzony tytuem prince", oznaczajcym pochodzenie z krlewskiego rodu.
Opozycja podniosa gow. Pierwszym jej rzecznikiem sta si radca parlamentu paryskiego, Ann Du Bourg, ktry publicznie w obecnoci Henryka II zaatakowa Koci katolicki, a samego monarch przyrwna do biblijnego tyrana Achaba. Uwizienie i spalenie na stosie odwanego mwcy dolao jedynie oliwy do ognia. Krl nie zdawa sobie sprawy z powagi sytuacji; niewidoczny w latach wojen i klsk, bawi si teraz w rycerskie turnieje. Na jednym z nich, ugodzony przez protestanckiego przeciwnika kopi w oko, zmar po kilku dniach w mczarniach.
Na tron Francji wstpowa syn jego, pitnastoletni Franciszek II wraz z pikn on, Mari Stuart. Jej wujowie, ksita de Guise, obj teraz mieli faktyczne rzdy nad krajem. Rd dotd liberalny i tolerancyjny, przez bieg wypadkw postawiony zosta na
412
WALEZJUSZE
czele obozu przeciwnego reformom. Tym gorzej dla Walezjuszy: Gwizjusze, boczna ga ksit Lotaryngii, szczycili si pochodzeniem od Karola Wielkiego i lepszymi prawami do tronu Francji ni Kapetyngowie. Wkrtce o tym przypomn.
73. Franciszek H, litografia z XIX w.
Przeciwko nim hugenoci z princepsem de Conde na czele zawizali nieuday spisek, ktrego celem miao by faktyczne uwizienie krla i oddanie regencji Antoniemu de Bourbon. To nieudae i nieudolne sprzysienie z Amboise" zakoczyo si
J WALEZJUSZE 413
krwawymi represjami. Conde uratowa si tylko dziki przedwczesnej, spowodowanej chorob uszu, mierci modocianego krla (Bg pokara ojca przez oko, a syna przez ucho" tryumfowa z Genewy Kalwin).
74. Karol IX, portret pdzla F. Cloueta
Nastpc tronu by kolejny z synw Henryka II, dziesicioletni Karol IX (1560 1574); regentem, w myl praw krlestwa, Antoni, krl Nawarry. Wadz jednak przeja krlowa-matka Katarzyna. Przeraona rozwojem wypadkw, chciaa odsun grob wojny domowej, doprowadzi do porozumienia. Zwoaa, po kilkudziesi-
414 WALEZJUSZE =
ciu latach przerwy. Stany Generalne. Powoaa na ministrw kilku umiarkowanych katolikw, rzecznikw zgody narodowej i niezalenoci Kocioa gallikaskiego od Rzymu. Zwoane w tym celu colloquium duchownych katolickich i protestanckich nie doprowadzio jednak do uzgodnienia stanowisk. Tymczasem protestanci si organizowali. Kalwiskie magistraty objy wadz w wielu miastach Poudnia i portach atlantyckich; gwnym ich orodkiem staa si La Rochelle. Tworzya si niezalena de facto od monarchii Walezjuszw republika protestancka.