Na mietnik za wy-
rzuca si egzemplarze ju zuyte. Co wicej, w staroytnoci
przed wyrzuceniem najczciej darto ksiki na kawaki. Dalej,
papirusy znajdowano w miejscowociach maych lub - co naj-
wyej - rednich. Te same mietniki, ale duych miast, dayby
nam prawdopodobnie bogatszy zestaw teksw. Wyniki porw-
na dla tych samych utworw midzy rkopisami redniowiecz-
nymi a papirusami wskazuj, e rkopisy redniowieczne, wy-
wodzce si z egzemplarzy bibliotecznych powstaych w duych
miastach, daj tekst zazwyczaj - cho nie zawsze - lepszy od
papirusw. Wreszcie papirusy bardzo niewiele przyniosy lite-
raturze aciskiej.
Sprbujmy podsumowa t cz naszych wywodw. Okres
krytyczny u progu redniowiecza lepiej przeya literatura grec-
ka, gorzej aciska, lepiej dziea pisarzy pnego antyku czy
23
Losy antycznej literatury
cesarstwa rzymskiego ni autorw starszych, z wyjtkiem tych,
ktrzy trafili na listy lektur szkolnych, zapewniajce im nie-
miertelno. Dziea autorw cieszcych si stale wielk popu-
larnoci dotary do nas na og choby czciowo, w odnie-
sieniu do dzie mniej czytywanych wielk rol odegra przy-
padek. Straty literatury chrzecijaskiej byy stosunkowo nie-
wielkie.
O wikszoci zaginionych autorw nic nie da si powiedzie,
dla pewnych jednak moemy pokusi si przynajmniej o przy-
blion rekonstrukcj.
Badania nad stracon dla nas czci literatury staroytnej
s ogromnie wane dla zrozumienia tej, ktra ocalaa. Bez nich
nie bylibymy w stanie odtworzy historii wielu gatunkw lite-
rackich znanych nam tylko z niektrych etapw ich rozwoju;
autorzy pozostaliby izolowani, gdy nie potrafilibymy zrekon-
struowa rodowisk literackich, od ktrych byli uzalenieni. Ba-
dania na pozr ograniczone, czysto erudycyjne, poszerzaj per-
spektyw, z ktrej patrzymy na twrczo zachowan.
rdem wiadomoci jest oczywicie literatura ocalona. Do-
starcza nam potrzebnych informacji przy rnych okazjach,
ktre postaramy si tutaj wymieni.
Autorzy staroytni wielokrotnie cytowali fragmenty cudzych
utworw. Niestety, najczciej robili to z pamici, bez spraw-
dzenia 'danego ustpu w ksice; jak zwykle w takich przypad-
kach mylili si czsto. Tylko przy duszych cytatach odczuwano
potrzeb podjcia trudu rozwinicia zwoju i wyszukania w nim
potrzebnego miejsca. Wielu pisarzy staroytnych streszczao czy
wiadomie naladowao utwory innych. Nie znano pojcia pla-
giatu i nie istniay wic ani moralne, ani tym bardziej prawne
bariery przed niewolniczym naladowaniem innych.
Zwaszcza pimiennictwo naukowe i fachowe czsto powta-
rzao sdy i informacje ju przez kogo zebrane. Celowali w tym
autorzy epoki cesarstwa i pnego antyku, niewiele nowego
majcy do powiedzenia. Zjawisko to, kulturowo negatywne, dla
celw rekonstrukcji prac zaginionych jest bardzo wygodne.
Paradoksalnie, im autor gorszy, tym jest dla nas lepszy, gdy
mniej od siebie dodaje.
Jedn z okazji do referowania cudzych sdw stwarzaa pole-
mika. Cho dziea polemiczne daj nam obraz dzie przeciwni-
kw w krzywym zwierciadle (w staroytnoci nikogo nie obo-
Losy antycznej literatury
wizywaa w takich okazjach lojalno, wrcz odwrotnie
wszystkie chwyty byy dozwolone), to przy uwanych studiach
mona osign zadowalajce rekonstrukcje. Tak na przykad
apologeci chrzecijascy "oddaj" nam dziea propagandowe
antychrzecijaskie: utwr Orygenesa Kata Kelsu ocali cz-
ciowo Alethes logos Celsusa, Apologia religii chrzecijaskiej
przeciwko dzieu bezbonego Juliana Cyryla Aleksandryjskiego
pozwala odtworzy Przeciw Galilejczykom Juliana Apostaty.
Powan rol w badaniach nad zaginion literatur odgry-
waj zbiory cytatw i wycigw uoone wedle pewnych rubryk.
Cieszyy si one wielkim powodzeniem w okresie cesarstwa
rzymskiego, suyy szkole i elicie kulturalnej, dostarczajc
niezbdnych dla wywoania dobrego wraenia cytatw, ktrymi
ozdabiano przemwienia, rozmowy towarzyskie. Pozwalay za-
bysn erudycj bez dugotrwaych studiw, na ktre nie
wszyscy mieli rodki i ochot. Do naszych czasw dochowao
si kilka 'takich bardzo i dla nas poytecznych zbiorw. Dla
literatury greckiej wymieni wypada na pierwszym miejscu
Atenajosa z Naukratis, ktry po 192 napisa dzieo pt. Deipno-
sophistai (Sofici przy uczcie). Rozmowy biesiadnikw posu-
yy Atenajosowi za szkielet, w ktry wmontowa szereg ust-
pw czy wycigw z rnych utworw. Wymienionych zostao
1250 autorw, w wikszoci nie zachowanych. Atenajos cytuje
ponad 10 000 wersw. Zwaszcza chtnie przytacza o'n urywki ze
sztuk teatralnych. Nasza wiedza o komedii czerpie wiele z zebra-
nego tu materiau. Drug wan antologi greckich cytatw za-
wdziczamy Stobajosowi, yjcemu w V w. Opracowa on zbir
wycigw i krtkich cytatw, gwnie o tematyce etycznej. Po-
chodz one nie tylko z dziel prozaicznych, ale rwnie
i z poetyckich, poczynajc od Homera. Badacze literatury a-
ciskiej czerpi mnstwo wiadomoci z Noctes tticae Aulusa
Gelliusza. Zawieraj one szereg rozwaa z dziedziny historii
literatury, prawa, filozofii,, obyczajw. Gelliusz chtnie wyja-
nia terminy aciskie, zwaszcza terminy archaiczne,, od dawna
nie uywane. Cytowa przy tym mnstwo, zwaszcza z modnej
wwczas literatury starszej, przedcyceroskiej, tak prozy jak
i poezji. Zdarzaj si u niego i cytaty greckie. Zblione do
utworw Aulusa Gelliusza i Atenajosa jest dzieo Makrobiusza
Saturnalia. Podobnie jak w przypadku Deipnosophistgi ram do-
starczyo przyjcie w domu jednego z najbardziej znanych
przedstawicieli arystokracji pogaskiej Rzymu w dniach wit
Saturnaliw. Zgromadzony materia dotyczy mitologii, litera-
tury, historii politycznej, gramatyki. Cytaty, czasami bardzo
25
Losy antycznej literatury
dugie, tak greckie jak aciskie, nie stanowi jednak gwnej
racji bytu dziea Makrobiusza (jak u Atenajosa). Pojawiaj si
po to, by ilustrowa uczone wywody uczestnikw dysput.
Wielce przydatne dla historykw literatury s te streszczenia
(najczciej okrelane greckim terminem epito'me) zaginionych
dzie. Nale one do osobnego gatunku literackiego, ktry zacz-
to uprawia jeszcze w okresie hellenistycznym, a nastpnie roz-
winito w czasach cesarstwa rzymskiego. Streszczano wszystko:
proz i poezj, dziea greckie i aciskie. Zazwyczaj s do pode
i prawdopodobnie le oddaj orygina, jeli jednak ten przepad,
musimy si cieszy ze streszcze. Szereg sztuk teatralnych do-
stpnych nam jest tylko w tej form, o tzw. epicznym cyklu