Cyryla (1113- po 1190) oraz �ywot Abrahama (Awramija)
Smole�skiego napisany w 1240 roku.
Ksi�na po�ocka Eufrozyna (w �wiecie Przeds�awa) w m�odym wie-
ku wst�pi�a do zakonu i zamieszka�a w celi Soboru Sofijskiego w Po�oc-
72
Rozdzia� II
ku. Korzystaj�c z biblioteki �wi�tyni, s�ynna uczona mniszka przepisy-
wa�a, a by� mo�e przek�ada�a ksi��ki, uk�ada�a modlitwy i pouczenia.
Eufrozyna za�o�y�a m�ski i �e�ski monaster, kt�re sta�y si� o�rodkami
kszta�cenia w Ziemi Po�ockiej; ufundowa�a w Po�ocku dwie cerkwie.
W�r�d swoich krajan by�a znana jako dobry doradca, sprawiedliwy s�dzia
i cudotw�rca. W podesz�ym wieku Eufrozyna wyruszy�a na pielgrzymk�
do Jerozolimy i tam, os�abiona podr�, zachorowa�a i zmar�a. S�ynna
mieszkanka Po�ocka by�a na Rusi pierwsz� kobiet� kanonizowan� przez
Cerkiew i sta�a si� �wi�t� patronk� Bia�orusi.
Biskup �w. Cyryl Turowskijest uwa�any zajednego z najlepiej wy-
kszta�conych ludzi swoich czas�w. By� znawc� greki i pi�miennictwa bi-
zantyjskiego, by� te� obdarzony du�ym talentem literackim. Jego utwory
- S�owo, kazania i modlitwy - cz�sto alegoryczne, pe�ne wznios�o�ci i o du-
�ej warto�ci artystycznej cieszy�y si� popularno�ci� na ca�ej Rusi, a nawet
poza jej granicami, szczeg�lnie na Ba�kanach w XVI wieku. Wsp�cze�ni
nazywali �w. Cyryla Turowskiego: drugim Z�otoustym, kt�ry wi�cej ni� kto-
kolwiek inny zasia� [ziarna wiary] na Rusi, a swoimi naukami o�wieci� najdalsze
zak�tki Rusi.
Smole�ski mnich i kaznodzieja, cz�owiek bardzo wykszta�cony, Aw-
ramij (Abraham) podobnie jak Eufrozyna Po�ocka zajmowa� si� przepisy-
waniem i rozpowszechnianiem ksi�g. Miejscowe duchowie�stwo z zazdro-
�ci oskar�a�o go o herezj�, wy�miewali go tak�e mieszka�cy grodu, ale wia-
ra chrze�cija�ska pomog�a Awramijowi osi�gn�� moralne zwyci�stwo.
Za najwybitniejszy �wiecki utw�r literacki tamtych czas�w uwa�a
si� s�usznie powszechnie znane S�owo o wyprawie Igora - anonimowy utw�r,
kt�ry powsta� w latach 1185-1187. Zosta� napisany w j�zyku literackim
typowym dla Rusi Kijowskiej, ��cz�cym w sobie wp�ywy ludowych dia-
lekt�w z zapo�yczeniami z j�zyk�w obcych. Utw�r o bogatej i archaicz-
nej symbolice wschodnios�owia�skiej nosi w sobie wyra�ne �lady staro-
dawnego eposu kr�gu dru�yny ksi���cej, jednocze�nie b�d�c przyk�adem
literatury chrze�cija�skiej. Znawcy przedmiotu stawiaj� go wjednym rz�-
dzie z takimi utworami, jak Pie�� o Rolandzie, Pie�ni o Nibelungach i gru-
zi�skim Witeziu w tygrysiej sk�rze Szoty Rustawelego. W S�owie jest szcze-
g�lnie widoczny patriotyczny patos autora, kt�ry chwali m�stwo ksi���t,
gani�c jednocze�nie ich samowol�; swoich bohater�w idealizuje przez
opowie�� o ich wspania�ych czynach i wojennych przewagach. Autor
m�wi wiele o ksi���tach po�ockich, szczeg�lnie o Wsies�awie Briaczys�a-
T
Pierwsze pa�stwa na Bia�orusi 73
wiczu. �aden z ksi���t Rusi XI wieku nie otrzyma� tylu pochwa� w tym
utworze, co Wsies�aw Czarodziej. Wnuk�w ksi�cia autor upomina za to,
�e utracili s�aw� swojego dziada.
Z przyj�ciem chrze�cija�stwa, kt�re wysoko ceni�o sztuk� s�owa
i kszta�t estetyczny, by� zwi�zany prawdziwy przewr�t artystyczny w sztu-
kach plastycznych na Rusi. Z Bizancjum przysz�y na Ru�, kt�ra do X wie-
ku nie zna�a w og�le budownictwa murowanego, tradycje architektury
monumentalnej ze z�o�onym typem budowli na planie krzy�a zwie�-
czonej kopu��, doskona�ym systemem sklepie� i wysok� technik� bu-
dowlan�. Na nasze ziemie wraz z chrze�cija�stwem przysz�y te� wzory
malarstwa ikon i fresk�w. Pierwsz� �wi�tyni� chrze�cija�sk� na Rusi by�a
cerkiew Dziesi�cinna w Kijowie (na jej utrzymanie ksi��� W�odzimierz
przeznaczy� dziesi�t� cz�� dochod�w - dziesi�cin�. Nast�pnie wed�ug
wzor�w bizantyjskich zosta� wybudowany s�ynny Sob�r �wi�tej Sofii.
Natomiast na ziemiach bia�oruskich za pierwsz� cerkiew uwa�a si� �wi�-
tyni� Bogurodzicy wybudowan� w Po�ocku gdzie� na prze�omie X-XI wie-
ku. W po�owie XI wieku (wed�ug archeologa Leonida Aleksiejewa w la-
tach 1062-1066) w Po�ocku wybudowano ogromn� �wi�tyni� - Sob�r
�wi�tej Sofii, trzeci sob�r takiego typu w Europie Wschodniej (po kijow-
skim i nowogrodzkim) i pierwszy zabytek budownictwa kamienno-ce-
glanego na Bia�orusi. Sob�r budowa�a samodzielna grupa rzemie�lnik�w-
murarzy z Bizancjum. �wi�tynia mia�a wielk� pod�u�n� bry�� zwie�czo-
n� pi�cioma kopu�ami z dostawion� wie��-dzwonnic�. Poprzez wi�ksz�
strzelisto�� i inne jeszcze cechy bardziej przypominaj�ce sztuk� Zacho-
du, Sofia po�ocka r�ni�a si� bardzo od kijowskiej i nowogrodzkiej. Mo�na
powiedzie�, �e uosabia�a separatyzm, kt�rym kierowa� si� ksi��� Wsie-
s�aw w swojej polityce.
Architektura po�ocka, kt�ra tw�rczo przekszta�ca�a dziedzictwo bi-
zantyjskie, osi�gn�a rozkwit za syn�w Wsies�awa Briaczys�awicza. Ka�dy z
potomk�w s�ynnego Czarodzieja d��y� do wystawienia �wi�tyni na terenie
w�asnego udzia�u oraz przy swoim dworze w Po�ocku. W XII wieku w
Po�ocku by�oju� ponad dziesi�� murowanych �wi�ty� chrze�cija�skich, w
tym tak�e s�ynna cerkiew Spaska (Zbawiciela) nale��ca do monasteru Eu-
frozyny Po�ockiej, wybudowana przez po�ockiego murarza Ioana na za-
m�wienie Eufrozyny. Spo�r�d wszystkich zabytk�w tej epoki tylko ona
jedna przetrwa�a w ca�o�ci do naszych dni. Jest to najstarszy zabytek archi-
tektury, kt�rego cechy rozpowszechni�y si� od ko�ca XII wieku na ca�ej
74
Rozdzia� II
Rusi - strzelisto�� kompozycji bry�y �wi�tyni. Pojawieniu si� takich cech
w budownictwie po�ockim sprzyja�y bliskie kontakty z koloni� niemieck�
osiad�� u uj�cia D�winy. Wp�ywy zachodnie mo�na zauwa�y� nie tylko
w formach miejscowej architektury, ale tak�e w roma�skich cechach drob-
niejszych dzie� plastycznych. Mo�liwe, �e pewn� rol� w tym wzgl�dzie
odegra�o po�o�enie geograficzne Po�ocka, kt�ry ju� w XIII wieku prowa-
dzi� handel z Niemcami i Skandynawami, a w XIII wieku sta� si� g��w-
nym partnerem handlowym Hanzy nad D�win�.
Tak�e w innych ziemiach bia�oruskich budowano �wi�tynie r�wne
poziomem artystycznym budowlom w Polocku: nad Niemnem i na
Smole�szczy�nie. Na przyk�ad, ksi��� smole�ski Dawid Ro�cis�awicz za-
prosi� do siebie po�ockich murarzy, kt�rzy wybudowali mu wysok� cer-
kiew Archanio�a Micha�a. Tak�e tradycje po�ockich fresk�w wywar�y
wp�yw na rozw�j sztuki monumentalnej w Smole�sku.
Poza Po�ockiem murowane cerkwie wystawiono w Witebsku, gdzie
majstrzy nieznanego cechu, wykorzystuj�c oryginaln� technik� murar-
sk�, wystawili pi�kn� cerkiew B�agowieszcze�sk� (Zwiastowania Naj-
�wi�tszej Maryi Panny). Podobne �wi�tynie wzniesiono w Wo�kowysku,
Nowogr�dku, Turowie i Grodnie, w kt�rym samodzielne dzie�a miej-
scowej architektury z XII wieku reprezentuj� trzy cerkwie: Niska, Ko-