Koncentruje ona swoj uwag przede wszystkim wok trzech nastpujcych zagadnie podstawowych: prawnej kwalifikacji czynnoci prowadzcych do zawizania stosunku umownego, ktrego tre wyznaczona zostaa wzorcem umowy; oceny charakteru prawnego wzorca umowy; sposobw przeciwdziaania ujemnym skutkom spoecznym, wynikajcym z posugiwania si wzorcami umw przez przedsibiorstwa kapitalistyczne.
2. Umowa adhezyjna. Przede wszystkim R. Saleilles opisa i wyrni proces zawizywania stosunku prawnego przy uyciu wzorca umowy wydanego przez monopolistyczne przedsibiorstwo dla masowego klienta, okrelajc czynnoci te mianem umowy adhezyjne j"5. W jego ujciu nie bya to jednak umowa, albowiem nie konsens stron kreowa tu stosunek prawny, lecz jednostronny akt przystpienia strony sabszej do generalnej oferty w caoci ustalonej przez stron silniejsz. Mimo duego rozgosu, jaki koncepcja ta znalaza na wiecie, nie zostaa ona uznana ani przez panujcy pogld naukowy, ani przez judykatur krajw kapitalistycznych. Autor jej nie zdoa bowiem sformuowa cisej definicji umowy adhezyjnej" pozostajc przy deskryptywnej metodzie przedstawienia okrelonego zjawiska spoecznego117. Ponadto zarzucano R. Saleillesowi, e posuguje si zbyt wskim pojciem umowy, niesusznie uznajc za jej konstytutywny element rokowania, stanowice tylko jeden ze sposobw zawierania umw118.
116 R. Saleilles, De la declaration de la volonte Paris 1901, s. 229 i n. Koncepcj t rozwin ostatnio B. B e r 1 i o z, Le contrat d'adhesion, Paris 1976.
117 Por. E. towska, Wzorce..., s. 22 i n.
118 Por. J. Carbonnier, Driot dvii. 4 Les obligations, Paris 1976, s. 68 i nast; B. Starek, Droit civil, Obligations, Paris 1972, s. 364, 365.
O
391
Mniejszym nieco powodzeniem cieszya si koncepcja instytucji" opracowana przez M. Hariou119 i jego zwolennikw. Szkoa ta uznawaa, e stosunek prawny w analizowanej tu sytuacji powstaje wskutek jednostronnego aktu podporzdkowania si reimowi prawnemu instytucji.
Natomiast w Republice Federalnej Niemiec duym wziciem cieszya si w latach powojennych teoria faktycznych stosunkw umownych". Jej zwolennicy posugiwali si ni take dla wyjanienia procesu zawizywania stosunkw umownych, ktrych tre okrelona zostaa w uprzednio wydanym wzorcu120. Jednake nowa ustawa regulujca t kwesti w RFN zaaprobowaa panujcy pogld, e umowy zawierane przy uyciu wzorcw nie trac cech umowy obligacyjnej121.
3. Charakter prawny w7zorcw. Wzgld na to, e wzorce umw w sposb abstrakcyjny i generalny w cigu pewnego, duszego zwykle okresu okrelaj tre przyszych konkretnych stosunkw prawnych, da podstaw do wysunicia pogldu o ich normatywnym charakterze prawnym. Koncepcja ta przede wszystkim cho nie wycznie rozwinita zostaa w doktrynie zachodnioniemieckiej po I wojnie wiatowej, znajdujc tam czciowe oparcie i w judykaturze sdowej. Rozpowszechnianiu si takiego zapatrywania sprzyjaa socjologiczna koncepcja rde prawa, zyskujca zwaszcza w okresie midzywojennym due uznanie w nauce pastw zachodnioeuropejskich122.
Jednake wspczenie panujcy na zachodzie pogld prawny za normy prawne uznaje jedynie reguy postpowania ustanowione lub sankcjonowane przez pastwo, odmawiajc tej cechy wydawanym przez przedsibiorstwa wzorcom umw123. Stanowisko to kae wprawdzie odrni normy prawne od wzorcw umw, ale nie wyjania bliej charakteru prawnego owych wzorcw. Koncepcja jakiej ich normatyw-noci" pojtej w szerszym znaczeniu, a opartej na autonomii woli cigle pozostaje ywa wrd prawnikw o inklinacjach socjologicznych121.
4. Kontrola treci wzorcw. Dzisiaj powszechnie ju przyznaje si w pastwach kapitalistycznych, e wzorce umw stanowi instrument wyzysku w rkach monopolistycznych przedsibiorstw, ktre w tej postaci faktycznie narzucaj sabszym kontrahentom dogodne dla siebie
119 M. Hariou, Principes du droit public, Paris 1916, s. 207 i nast.
120 por- g_ S i m i t i s, Die faktischen Vetragsverhdltnisse ais Ausdruck der ge-wandelten sozialen Funktion der Rechtsinstitute des Privatrechts, Frankfurt am Main 1957, s. 463 i nast.
121 Gesetz zur Regelung des Rechts der Allgemeinen Geschajtsbedingungen z 9 XII 1976, por. 1 i 2.
122 Por. bliej E. t o w s k a, Problematyka..., s. 138 i nast.
123 Por. bliej E. towska, Problematyka..., s. 140 i nast. Takie jest rwnie stanowisko cyt. ustawy RFN z 9 XII 1976 r., por. te K. Larenz, Allgemeiner Teil des deutschen biirgerlichen Rechts, Munchen 1977, s. 487.
124 Por. M. Rehbinder, Allegemeine Geschiiftsbedingungen und die Kontrolle ihres Inhalts, Berlin 1972, s. 11 i nast.
392
klauzule umowne. W zwizku z tym szuka si rozmaitych sposobw ograniczenia swobody ksztatowania treci tych wzorcw. Problem ten okrela si terminem kontroli treci wzorcw. Zgaszane w tej mierze postulaty oraz stosowane rodki zmierzaj w nastpujcych trzech kierunkach:
ustawowego zakazu zamieszczania we wzorcach pewnych niekorzystnych dla klientw klauzul125;
kontroli sdowej, ktra z reguy opiera si na oglnych zasadach prawa cywilnego. Jest ona mao skuteczna, poniewa dotyczy tylko indywidualnie zawieranych umw, i to jedynie w rzadkich przypadkach, gdy zainteresowana osoba zdecyduje si na wniesienie sprawy do sdu. Dlatego przewiduje si niekiedy take rozszerzon skuteczno orzecze sdowych uznajcych niewano okrelonych klauzul umownych oraz ponadto dopuszcza si moliwo wystpowania z powdztwami zwizkw konsumentw lub specjalnych organw pastwowych125;
za najbardziej skuteczn metod kontroli uznawana jest metoda administracyjna dziki temu, e dotyczy samych wzorcw, a nie dopiero zawieranych na ich podstawie umw konkretnych. Formy jej stosowania s rne. W skrajnych przypadkach metoda ta moe wyraa si w ograniczeniu roli przedsibiorstw tylko do funkcji postulatywnej i przeksztaceniu wzorca umowy wprost w rozporzdzenie administracyjne, zawierajce normy prawa powszechnie obowizujce. Wprowadzenie kontroli administracyjnej wymaga jednak zawsze odpowiedniego upowanienia ustawowego. W buruazyjnych systemach prawnych jest to stosunkowo rzadko stosowany rodek. Nie tylko bowiem uznaje si go za niedopuszczalne naruszenie zasady autonomii woli, ale rwnoczenie za mao operatywny instrument ingerencji w sfer obrotu gospodarczego127.
W sumie naley stwierdzi, e w istocie obawa przed naruszeniem zasady wasnoci prywatnej i zwizanej z ni autonomii woli decyduj o ograniczonym zakresie i ograniczonej skutecznoci rodkw podejmowanych w buruazyjnych systemach prawnych dla kontroli wzorcw umw wydawanych przez wielkie przedsibiorstwa kapitalistyczne128.
5. Stanowisko kodeksu zobowiza. Na tle wspczesnych systemw
:25 Por. np. cyt. ustaw RFN,oraz K. Larenz, op. cit., s. 495.