Czynnikiem istotnym stało się też uświadomienie sobie
przez społeczeństwa zachodnie nowych obszarów wykluczenia i faktycznych nierówności – kobiet, mniejszości etnicz-
nych, religijnych, ludzi nie nadążających za zmianami technologicznymi i społecznymi – pomimo prawnie zagwarantowa-
nej równości. Wyrazem sprzeciwu wobec tych nierówności, niejako forpocztą społeczeństwa obywatelskiego stały się tzw.
nowe ruchy społeczne. Wreszcie społeczeństwo obywatelskie ma stanowić przeciwieństwo masowego społeczeństwa
konsumpcyjnego, czy to w wydaniu kapitalistycznym (Habermas 1988), czy też komunistycznym (Havel 1985).
Również obecnie, pomimo jej krytyki oraz rozczarowania rezultatami przemian w Europie Wschodniej (Seligman 1998,
Kumar 1998), idea społeczeństwa obywatelskiego wydaje się odpowiadać na współczesne potrzeby. W sytuacji społecznej
próżni, spowodowanej zanikiem tradycyjnych wspólnotowych więzi rodzinnych, sąsiedzkich czy przyjacielskich, wkracza-
ją organizacje obywatelskie, nazwane w Polsce organizacjami pożytku publicznego, zapełniając lukę i wpływając na funk-
cjonowanie jednostki we współczesnym świecie. W sferze publicznej i prywatnej społeczeństwo obywatelskie staje się
istotne w związku z dramatycznym wzrostem możliwości kontroli zachowań ludzi, ograniczenia ludzkiej wolności przez
zorganizowany aparat biurokratyczny i monitorowania naszych zachowań na skutek nadzoru elektronicznego, zbierania
Społeczeństwo obywatelskie: kontekst i płaszczyzny funkcjonowania
ekonomia_skrypt_1.indd 49
2008-03-16 23:52:41
i wykorzystania danych osobowych. Społeczeństwo obywatelskie spełnia tu istotne funkcje ostrzegawcze i kontrolne.
Pojęcie społeczeństwa obywatelskiego jest zatem wielopłaszczyznowe, jego zakres znaczeniowy obejmuje różne sfery
aktywności obywatelskiej i nakłada się na funkcjonowanie różnych obszarów społeczeństwa: jego systemu politycznego,
systemu prawa, gospodarki, kultury.
W odniesieniu do pięknych tradycji i początków rozwoju społeczeństwa obywatelskiego po upadku komunizmu poja-
wia się pytanie o dzień dzisiejszy, w tym przede wszystkim o odejście od szczytnych ideałów, o zakusy na prawa obywatel-
skie, w tym, np. prawa do ochrony danych osobowych czy prawa mniejszości; pytanie o repolityzację intymnych sfer życia
(np. poddanie sfery seksualności czy prokreacji walce o władzę) oraz brutalizację sfery publicznej i dyskursu publicznego.
Pojawiają się kolejne pytania o podporządkowanie sfery publicznej walce interesów partyjnych, o parodię urzędów pub-
licznych pełnionych przez osoby z partyjnego rozdania, nieposiadające ani potrzebnej wiedzy, ani umiejętności, nie wspo-
minając o poziomie etycznym i moralnym.
Mając na uwadze powyższe problemy, w rozdziale tym zostanie przedstawiona pokrótce historia pojęcia społeczeń-
stwa obywatelskiego oraz omówione będą jego związki z polityką, prawem i gospodarką.
1. Krótka historia pojęcia
społeczeństwa obywatelskiego
Pojęcie społeczeństwa obywatelskiego ma klasyczne i europejskie korzenie. Można je znaleźć w koncepcjach stoików,
w koncepcji republiki Cycerona jako societas civilis, a przede wszystkim u Arystotelesa w koncepcji człowieka jako istoty
politycznej. W średniowiecznej myśli chrześcijańskiej idea społeczeństwa obywatelskiego wyraźnie jest widoczna w kon-
cepcji obywatelskiego nieposłuszeństwa, sformułowanej przez św. Tomasza z Akwinu.
Nie bez znaczenia dla rozwoju idei społeczeństwa obywatelskiego, a przede wszystkim dla współczesnego renesansu
tego pojęcia, była praktyka ustrojowa miast włoskich późnego średniowiecza i wczesnego renesansu – urządzenia poli-
tyczne charakterystyczne dla Wenecji, Florencji, Bolonii, Sieny, Padwy oraz innych miast północnych Włoch, z charakte-
rystyczną dla nich równością obywateli, niejednokrotnie bezpłatnym pełnieniem funkcji publicznych, wpływem obywateli
na podejmowane decyzje oraz tworzone prawo, którym towarzyszył rozkwit gospodarczy.
Przełomowym okresem dla rozwoju idei społeczeństwa obywatelskiego w czasach nowożytnych stało się oświecenie
w związku z odrodzeniem się prawa natury i pojawieniem się nowoczesnej koncepcji obywatelstwa. To oświeceniu za-
wdzięczamy przeciwstawienie państwa i społeczeństwa, co znalazło charakterystyczny wyraz w słynnej przestrodze Tho-
masa Paine’a „iżby nie mieszać społeczeństwa z rządem, albowiem jest ono dla ludzi błogosławieństwem, podczas gdy
rząd – złem koniecznym” (Paine, za: Szacki 1998, s. 9). Współcześnie w takim duchu definiuje społeczeństwo obywatelskie
włoski filozof polityczny i konstytucjonalista Norberto Bobbio (1998).
Oświeceniu zawdzięczamy również zróżnicowanie koncepcji społeczeństwa obywatelskiego jako przede wszystkim