Kolberga, które by mo¿na uznaæ za jego zapisy terenowe (bêdzie jeszcze o tym mowa ni¿ej), nie na wiele siê przyda, gdy¿ w stosunku do ca³ego zbioru iloœæ ich jest znikoma (przewa¿nie pieœni w zapisie nutowym bez tekstu) i najczêœciej z podan¹ tylko ogóln¹ lokalizacj¹: Bia³oruœ, miêdzy Po³ockiem a Witebskiem, Polesie-Zarzecze, od Kowla itp. W ka¿dym razie, je¿eli Kolberg jakieœ zapisy terenowe na Bia³orusi osobiœcie poczyni³, to tylko w tych latach, gdy¿ z w³asnorêcznie zestawionego wykazu jego podró¿y wynika, ¿e w latach póŸniejszych na terenie Bia³orusi ju¿ nigdy wiêcej nie by³1. Musia³ jednak przebywaæ na Polesiu Wo³yñskim, poniewa¿ zachowa³y siê wykonane przez niego w terenie szkice chat i wnêtrza izby z powiatu kowelskiego. Rysunki te pochodz¹ zapewne z 1862 r., kiedy Kolberg odby³ podró¿ na Wo³yñ do ¯ytomierza i po drodze móg³ przeprowadziæ — wyrywkowe wprawdzie — badania terenowe w tych okolicach.
Porównanie charakteru jego pisma w poszczególnych okresach te¿ nie dostarcza informacji w tym zakresie, gdy¿ na przestrzeni dziesi¹tków lat niemal zupe³nie siê nie zmieni³o2.
Pewniejsze dane o interesuj¹cym nas zbiorze znajdujemy dopiero w liœcie O. Kolberga do dyrektora Ossolineum, Augusta Biclowskie-go, z dnia 15 III 1869 r.3
W liœcie tym O. Kolberg in.in. udzieli³ A. Bielowskiemu obszernej informacji o stanie swoich zbiorów etnograficznych. Poza informacj¹ o seriach Ludu ju¿ wydanych oraz o materia³ach, które s¹ „do druku ju¿ poniek¹d gotowe", wymieni³ te¿ monografie regionalne, do których „zbiory siê jeszcze kompletuje". Wœród tych ostatnich znajdowa³y siê tomy bli¿ej nas interesuj¹ce, a mianowicie seria 26, 32, 40, 42 i 43.
Seria 26 wed³ug ówczesnych zamierzeñ Kolberga mia³a obejmowaæ Wo³yñ zachodni (£uck, Kowel, W³odzimierz), seria 32 — Ruœ Czarn¹, Litewsk¹ (gubernia grodzieñska), seria 40 nosi³a nazwê: Polesie piñskie i wo³yñskie, a mia³y do niej byæ w³¹czone zbiory R. Zienkie-
1 Teka 2184 k. 68—69.
2 Zob. J. Burszta Spuœcizna rêkopiœmienna O. Kolberga i jej opracowanie. W: O. Kolberg Pomorze (DWOK T. 39) s. XII.
3 Korespondencja Oskara Kolberga cz. I (DWOK T. 64) list 210 s. 294—308.
XXIII
wicza, opisy Kraszewskiego1, Pola2 i innych, rozrzucone po czasopismach. Wreszcie seria 42 zatytu³owana: Bia³oruœ (Miñsk, Witebsk itd.) mia³a byæ oparta na materia³ach ChodŸki3, Barszczewskiego, Rypiñskiego i innych. Ta ostatnia monografia wed³ug planu Kolberga by³aby dope³nieniem E. Tyszkiewicza Opisania powiatu bory sowskiego. Ponadto Kolberg wspomnia³ o serii 43 nazwanej: Wo³yñ wschodni, bez bli¿szego jednak precyzowania zbiorów, które by mia³y do niej wejœæ.
Konfrontacja planów przedstawionych Bielowskiemu w pocz¹tkach roku 1869 z wykazami rêkopisów z lat 1883 — 1887 i ich dzisiejszym stanem pozwala na wysnucie pewnych wniosków. S¹dziæ mo¿na, ¿e koncepcja podzia³u interesuj¹cego nas terytorium na regiony wypracowana zosta³a w latach 1838—1851. Te granice czasowe wyznacza ukazanie siê drukiem pierwszych prac Kraszewskiego4 i pocz¹tkowych tomów Obrazów litewskich. I. ChodŸki oraz opublikowanie przez R. Zienkiewicza du¿ego zbioru pieœni bia³oruskich5. Pierwotnie planowa³ Kolberg opracowywanie monografii stosunkowo niedu¿ych jednostek terytorialnych (tak jak wydane ju¿ Sandomierskie i Kujawy, i przygotowywane do druku Krakowskie), st¹d dla omawianego obszaru przeznaczone by³y cztery tomy i czêœciowo pi¹ty. Ponadto nale¿y przypuszczaæ, ¿e w tym czasie Kolberg mia³ znikom¹ iloœæ materia³ów z w³asnych badañ na terenie Bia³orusi, skoro jako podstawowe Ÿród³o do tych tomów poda³ obce publikacje. Nie wszystkie Ÿród³a wskazane wówczas zosta³y wykorzystane przy kompletowaniu materia³ów. Obecnie w tekach Kolbergowskich
1 Kolberg mia³ tu na myœli drukowaue w ró¿nych czasopismach artyku³y J.I. Kraszewskiego, które w wiêkszoœci wesz³y w sk³ad dwutomowej pracy: Wspomnienia Wo³ynia, Polesia i Litwy.
3 Nie wiadomo jakie w³aœciwie opisy W. Pola mia³ tu na myœli Kolberg, prawdopodobnie: Pó³nocny wschód Europy pod wzglêdem natury.
3 I. ChodŸko Obrazy litewskie. T. 1—5 Wilno 1840—1850. Podania litewskie. T. 1—3 Wilno 1852—1860.
4 Pierwsz¹ prac¹ J.I. Kraszewskiego dotycz¹c¹ tego regionu, któr¹ Kolberg znal i wykorzysta³, by³ artyku³ Piñsk i Piñszczyzna opublikowany w 1838 r. w „Tygodniku Petersburskim" i w tym samym roku przedrukowany w leszczyñskim „Przyjacielu Ludu".
6 Obrazy litewskie I. ChodŸki ukaza³y siê w ³atach 1840—1850, a Piosenki gminne... R. Zienkiewicza w 1851 r.
XXI V
nie znajdujemy ¿adnych wypisów z Bajarza polskiego Gliñskiego1, nie ma te¿ odpisów z prac W. Pola, I. ChodŸki, a J. Barszczewskiego Szlachcic Zawalnia zosta³ odnotowany tylko W zapiskach bibliograficznych. W³¹czone zosta³y natomiast do zbiorów odpisy z prac, których pierwotnie Kolberg nie zamierza³ wci¹gaæ do swoich materia³ów, np. Opisanie powiatu borysowskiego E. Tyszkiewicza.